Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги фарғона политехника институти «энергетика»

ЮМ1 юк машинаси механик равишда тажриба двигатели билан, ЮМ2 юк машинаси эса механик равишда уч фазали асинхрон машинаси билан боьланган. ЮМ1 ва асинхрон машинанинг бирикмаси – ўзгармас тезлик агрегати-ни хосил қилади (хамма режимларда унинг тезлиги ўзгар-майди). ЮМ1 ва ЮМ2 юк машиналарининг якор занжирлари ўзаро К2 калити ёрдамида электр жихатдан уланади.
ЮМ1 машинанинг қўзьатув токи ростланувчи реостат r_рг ёрдамида номинал қийматига етказилади ва тажриба давомида ўзгартирилмайди. ЮМ2 машинанинг қўзьатув токи потенциометр R_u орқали тажриба ўтказилаётганда кенг диапазонда ростланади ва ток йўналиши П1 қайта улагич ёрдамида ўзгартирилади. Асинхрон машина уч фазали тармоқ-қа рубилник Р3 орқали уланади.
Лаборатория қурилмасида қуйидаги ўлчов ускуналари қўлланади: ўрганилаётган двигателнинг кучланишини ўлчаш учун икки томонлама шкалага эга бўлган волтметрV₁; V₂ волтметр - ЮМ1 ва ЮМ2 машиналарининг якор занжирлари чиқишларидаги кучланишни ўлчаш учун (V₂ волтметр ПВ қайта улагич ёрдамида навбатма - навбат айтиб кетилган машиналарнинг якор занжирига уланади ва бу холатда К2 калити узилган булади); тажриба двигателининг якор занжиридаги ток қийматини ўлчаш учун А1 амперметри; ЮМ1 ва ЮМ2 машиналарнинг қўзьатув токини ўлчаш учун А2 ва А3 амперметрлари; ЮМ1 ва ЮМ2 машиналарнинг якор токларини ўлчаш учун А4 амперметри ишлатилади.А1; А3 ва А4 амперметрларини шкалалари икки томонлама бўлиши зарур.
М электр двигател рубилник Р1 ёрдамида икки кискичли юритувчи реостат ПР орқали ўзгармас ток тармоьига уланади.
Электр двигателнинг якор занжиридаги қўшимча қаршилик r_куш ўзгарувчандир (реостат), r_ш қаршилиги эса якор чўлғамини шунтлайди ва К1 калити орқали уланади.
Тахогенератор ТГ ўлчаш қурилмаси «айл/мин» бирлиги билан айланиш тезлигини ўлчайди. П2 қайта улагич ТГ ўлчаш қурилмаси киришидаги кутбларни ўзгартиради. Бундай ўзгартириш ўрганилаётган электр двигателнинг двигател режимидан тескари уланишли тўхтатиш режимига ўтишда эхтиёж туьилади.
Лаборатория қурилмасининг ишлаш принципининг маз-муни қуйидагича: ЮМ2 юк машинасининг қўзьатув токини қиймати (қутби) ўзгарганда,унинг айланиш тезлиги ва ЮМ1 хамда ЮМ2 ишчи режимлари ўзгаради. Бундан ташқари хар қайси машина (ЮМ1 ва ЮМ2) хам двигател хам генератор режимларида ишлаши мумкин. Бу эса ўз холатида ўргани-лаётган электр двигателнинг иш режимини ўзгаришига олиб келиб, тезлик ва механик характеристикаларни қуриш учун қийматларни олишга имкон беради. Бундай қурилманинг иш режими иқтисодий жихатдан тежамли бўлиб, ундаги энергиянинг сарфи курилма таркибига кирадиган машина-лардаги электр энергиянинг йўқотишлари билан аниқланади.
Дастлаб, яoни тажрибани ўтказишдан олдин, лабора-тория қурилмасидаги электр машиналарининг кўрсаткич-ларини ёзиб олиш керак (электр двигател М нинг қўзьатув токидан ташқари). Тажрибани бошлашдан олдин лаборатория қурилмасининг тузилиши ва принципиал схемаси чуқур ўрганилиши зарур. Хамма коммутацион аппаратлар ва рост-лаш хамда ўлчов ускуналарининг вазифаларини ҳам билиш керак.
И с р о ф м о м е н т и н и н г г р а ф и г и. Кетма-кет қўзғатишли электр двигателнинг магнит оқимига, юклама токини таъсири, валдаги момент М₂ хисобини қийинлаш-тиради. Шу сабабдан, момент хисобини қуйидаги ифода орқали олиб бориш лозим (н.м):
М₂ = М_юм1  М (3.13)

Бунда

М_юм1 = 9,55 Р_юм1/n (3.14)
М_юм1 - ЮМ1 юк машинанинг электромагнит моменти, Н.м:
Р_юм1 = U_юм1 · I_юм1 (3.15)

Р_юм1 – ЮМ1 – юк машинасининг қуввати, Вт; n – айланма тезлиги, айл/мин; М – тажриба двигатели ва ЮМ1 юк машинанинг механик йўқотишлари хамда ЮМ1 машинанинг магнит йўқотишлари билан белгиланадиган йўқотиш моменти.

Агар электр двигател (асосий) двигател режимида ишласа (3.13) тенгламада плюс ишораси қабул қилинади ва М₂ = М_юм1 + М тенг, акс холда эса электр-двигател гене-ратор режимида ишлайди ва тенгламада минус ишораси қўйилади, яoни М₂ = М_юм1 - М тенг ва йўқотишлар момен-тининг қиймати айланиш тезлигига боғлиқ. Шу сабабдан тур-ли иш ва тўхтатиш режимларда тезлик ва механик харак-теристикаларни қуриш учун қийматларни олишдан аввал йўқо-тиш моментларни тезликка боғлиқлиги М = f (n) графигини қийматларини тажрибада олиш ва эгри чизиьини қуриш керак.
Лаборатория қурилмаси тузилиши, коммутацион ва ростлаш элементлари хамда ўлчов ускуналарни вазифалари чуқур ўрганган холда ўқитувчидан рухсат олиб йўқотишлар моментини аниқлаш тадқиқотни тажрибасидан бошлаш керак.
Дастлаб хамма рубилниклар, қайта улагичлар ва калитлар холати текширилади. Улар «узилган» холда бўлиш-лари зарур. Сўнг Р2 рубилник орқали ЮМ1 машинанинг қўзьатув занжирига кучланиш берилади ва r_рr реостат ёрдами-да бу занжирда номинал қўзьатув токи ўрнатилади.
Р3 рубилник уланиб асинхрон машинаси юргизилади (двигател режимида), сўнг потенциометрнинг сургичи R_п минимал кучланишга бўлган мос холатига ўрнатилади ва П1 қайта улагичи 1 ёки 2 холатига келтирилади. К3 калитини улаб ЮМ2 машинанинг қўзьатув токи секин аста ортирилади. Шунда ЮМ1 машинанинг занжирида якор токи пайдо бўлади ва ЮМ1 двигател режимида ишлай бошлайди ва тажриба двигатели якорини харакатга келтиради (Р1 рубилник бу холатда узилган бўлиб М электр двигател манбадан узилган).
ЮМ2 машинанинг қўзьатув токини секин аста ортириш йўли билан ЮМ1 машинанинг тезлиги рухсат этил-ган қийматигача етказилади (одатда n = 2n_ном гача). Айланиш тезлигини хар бир тенг интервалида ўлчов ускуналарнинг кўрсатган қийматлари 3.1-жадвалига кирити-лади. Жами 8-10 ўлчов қиймати олинади. Кейин эса хамма рубилникларни узиб лаборатория қурилмаси тўхтатилади.

3.1- жадвал