|
Англия ассоцианизми
XVIII асрда психологик фикрлар тараққиётини тушунтиришда Англияда ассоционизмнинг гуркираб ривожланишини қайд этиш зарур. Инглиз ассоционизмининг кўзга кўринган намоёндалари Д. Беркли, Д. Гартли ва Д. Юмлар бўлишган.
Ассоцианизм, ассоциатив психология, психологиядаги йўналиш бўлиб, унда ассоциация тушунчаси бутун психик ҳаётнинг асосий изохловчи тамойили бўлиб ҳисобланади. Ушбу йўналиш XX асрнинг бошларига қадар хукмронлик қилди ва билиш ҳамда ақлий фаолиятни ўрганишга асосий эътибор қаратди. Ассоцианизм одам хулқи ва онгига қатъий сабабий ёндашувни тасдиқлашга интилди. Ассоцианизм назариясининг асосида онгда пайдо бўладиган ғоялар кетма-кетлиги организмга ташқи қўзғовчиларнинг таъсир қилиш кетма-кетлигини акс эттиради, деган тасаввур ётади. Организмнинг табиий муҳит билан ўзаро ҳамкорлиги механика қонунлари асосида амалга ошгани каби, ғоялар алоқаси ҳам айнан шу қонунлар асосида пайдо бўлади, деб тахмин қилинган. Англиялик файласуф Т. Гоббс томонидан биринчи марта илгари сурилган бу қоида, ассоциация қонунини шакллантирган голландиялик файласуф Б. Спиноза томонидан ривожлантирилди: “Агар одам бир вақтнинг ўзида икки ёки бир нечта жисмнинг таъсирига дуч келса, кейинчалик улардан биттасини тасаввур қилганда, ўша захоти қолганларини ҳам эсига туширади” (“Этика”). Ассоциация атамасини биринчи марта Англиялик файласуф Дж. Локк қўллаган (1698й.), бу атамани у шундай изохлаган “... ғояларнинг тўғри ва нотўғри бирикмалари...” (“Одам ақли хақида тажрибалар”, Танланган фалсафий асарлар., 1 т., М., 1960, 400-сахифа), шу билан Дж. Локк бундай алоқаларни ақл асосидаги алоқаларга қарама-қарши қўйган. Локкнинг фикрича:
Сезгилар ғоялари тараққиёт жараёнида рефлексия ғояларидан олдин пайдо бўлади (Reflexion – онгнинг алохида мазмунида тўпланган ақлий фаоллик);
Оддий ғоялар ассоциациялашиб мураккабларига қўшилади;
Билим тажрибага асосланади, тажрибанинг манбаи эса – сезги ва рефлексия;
Ақл ғояларни сезги ва рефлексиядан олади, туғма ғоялар эса мавжуд бўлмайди: одам тоза, оқ варақ ёки мум тахта (tabula rasa) кўринишида туғилади, унга хохлаган нарсани ёзиш мумкин.
Бу ғоя аввал бевосита педагогик амалиёт, бирмунча кечроқ эса – шахс ва педагогик психология сохасига ҳам тадбиқ қилина бошланди. Ушбу ғоя психиканинг шаклланишида ташқи қўзғовчилар ва муҳитнинг етакчилик роли хақидаги “муҳит назарияси”нинг асосини ташкил қилди.
Бу ғояга Ж. Ж. Руссога тегишли бўлган, одамга тааллуқли ички ривожланиш қонуниятлари хақидаги тараққиёт назарияси қарши чиққан.
XVIII асрнинг ўрталарида Англиялик файласуф Д. Гартли, И. Ньютон механикасига таяниб, психик ҳаётнинг ҳамма кўринишлари, шунингдек, ақл ва ирода ҳам бутун олам тортишиш қонунига ўхшаб универсал ва муқаррар бўлган – ассоциациялар қонунига бўйсунади, деган назарияни асослади. Ҳар қандай тасаввур ва ҳаракат алоқалари сезгилар ва уларнинг мияда қолдирган изларидан пайдо бўлади, деб тасдиқловчи ушбу назария қойилмақом эди. Бу назария нафақат психологияга, шунингдек, этика, эстетика, биология, педагогика, логикага ҳам тарқалди.
Ассоцианизмдаги бу табиий илмий йўналишга, психик элементлар ўртасидаги алоқалар онгнинг ичига жойлаб қўйилган ва субъектив ҳисобланади, деган идеалистик ассоцианизм ғояси билан англиялик файласуфлар Дж. Беркли, Д. Юмлар қарши чиқишди.
Ассоцианизмга хос бўлган, онгнинг мураккаб жараёнларига элементлар (сезги, тасаввур)ларнинг бирикмаси сифатида қараш XIX асрнинг бошларида англиялик файласуф Дж. С. Миллнинг “психик ҳаёт биноси “сезги ғиштларидан” қурилган, уларни бириктирувчи цемент - ассоциациялардир”, даб тасдиқловчи аниқ механик концепциясининг пайдо бўлишига олиб келди. Бу концепциянинг кескинлигини юмшатишга интилиб инглиз файласуфлари Дж. С. Милль ва А. Бэнлар уни модернизация қилишди ва сезгилардан бутунлай янги психик бирикмалар пайдо бўлиши ҳам мумкин, деб тан олишди.
XIX асрнинг бошларида ассоциацияни унинг тана субстрати (турли-туман ходиса ва жараёнларнинг умумий моддий асоси, ходисалар ўртасидаги умумийлик ёки ўхшашликнинг негизи.)дан ажратган ва онгнинг имманент (сезги органлари орқали идрок қилинган нарсалар) тамойили кўринишида тақдим қилган концепциялар пайдо бўлди. Ассоцианизмнинг асосий тамойилларини ташкил қилувчи қарашлар тасдиқланди: рух, биринчи навбатда унинг билиш аспектида – онг, деб тушунилади; рухий ҳаёт асосида оддий элементлар ётади; интроспектив тушуниладиган онгга тенглаштирилган психика – сезги, оддий ҳис қилиш каби элементлардан қурилган; бу элементлар – сезги образлари – ҳиссий характерга эга ва бирламчидир, мураккаб психик бирикмалар – тасаввур, тафаккур, ҳиссиётлар эса иккиламчидир; бирмунча мураккаб қурилмалар бирмунча содда элементлардан ассоциация тамойили асосида бирикиб пайдо бўлади; ассоциациялар пайдо бўлишининг шарти – иккита психик жараённинг бирикишидир; ассоциацияларнинг мустаҳкамланиши ассоциациялашган элементларнинг яшовчанлиги ва уларнинг тажрибада қайтарилиш сонига боғлиқ; рух хақидаги билимнинг манбаи – ўз-ўзини кузатиш, ўз ички оламини кузатаётган тадқиқотчи реал рухий ҳаётни кўради ва у хақида мулохаза юритишга хақли бўлади, рухий ҳаёт қонунлари ягона бўлгани билан бошқа одамнинг рухий ҳаётини билиб бўлмайди.
Моҳият жихатидан одам бошқа, ўзига ўхшаган ёлғиз одамлар ичида ёлғиз, унинг ички олами ошкор ёки яширин тарзда бошқаларга қарама-қарши қўйилган, у билан қолган олам ўртасида ўзига хос қатъий чегара мавжуд.
Спенсер ассоцианизмга психиканинг филогенездаги тараққиёти муаммосини киритди ва хулқда психиканинг мослашувчанлиги хақидаги муҳим хулосага келди. XIX асрнинг 80 - 90-йилларида таълим шароитлари ва ассоцианизмни актуаллаштириш бўйича кўплаб тадқиқотлар амалга оширилди. Шу билан бирга уларнинг механик талқини чекланганлиги кўрсатилди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
