Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги фарғона давлат университети психология тарихи

Фромм Эрих (1900 – 1980); немис ва америка психологи. Э. Фромм ижтимоий характер муаммосини ўрганиб ижтимоий характернинг бир неча типлари мавжудлиги ҳақидаги хулосага келган: 1) жамғарувчи; 2) эзувчи; 3) пассив; 4) бозор; 5) некрофил (60-йилларда тасвирланган). Э. Фромм у ёки бу ижтимоий характер типи шаклланишининг асосида одамнинг ўз-ўзидан воз кечиш ўзига хослигини белгиловчи қўрқув ётади, деб ҳисоблаган.
“Озодликдан қочиш” (ингл. Escape from freedom) — немис социологи, философи и фрейдомарксистик йўналиш психоаналитиги Эрих Фроммнинг 1941 йили нашр қилинган китоби. У бу китобида одамнинг идентичлилик (ўз ноёблигини англаш)га бўлган эҳтиёжларини қондиришга интилиши ва шу билан бирга жамият билан самарали ҳамкорлик қилиши ички зиддиятларга сабаб бўлади, уларни бартараф қилиш эса нафақат конкрет одам, балки жамият тараққиётини ҳам ҳаракатга келтирувчи куч ҳисобланади, деган фикрни илгари сурди. Замонавий цивилизация тараққиёти йўналишини таҳлил қилиб Э. Фромм шундай хулосага келдики, ёлғизлик – бу одам мавжудлигининг ажралмас белгисидир. Инсон мавжудлигининг асосий зиддияти одамнинг озодликка (мустақилликка) интилиши ва шу билан бирга бошқа одамлар ҳамда жамият билан алоқаларга эҳтиёжни ҳис қилишидир. Кўплаб одамлар учун бу зиддиятни бартараф қилиш оғир юк бўлган озодликдан воз кечиш ҳисобланади. Озодликдан воз кечишнинг бундай кўриниши ёки бошқаларнинг иродасига бўйсуниш, ёки бошқаларни ўз иродасига бўйсундиришда намоён бўлади. Озодликдан қочишнинг рақобат шакли Э. Фроммнинг фикрича, одам ихтиёрсиз фаоллик намоён қилиб ижобий озодликка эришадиган муҳаббат ва меҳнат ҳисобланади.
Китобда Германияда фашизмнинг вужудга келиши ва ницистларнинг ҳокимият тепасига келишининг психосоциал шароитлари тахлил қилиниб, Фромм концепциясининг унинг кейинги асарларида ривожлантирилган асосий қоидалари баён қилинган. Айнан “Озодликдан қочиш” асари кейинчалик Франкфурт мактабининг энг таниқли вакилига айланган муаллифга катта шухрат келтирди.
“Озодликдан қочиш” – одамда барча тахдидларга қарамасдан ўзини ишончли ва хавфсиз, деб ҳис қилган ўрта аср дунёсининг парчаланиши туфайли пайдо бўлган хавотири, безовталиги феноменининг тахлилидир. Юз йиллик кураш натижасида одам тушига ҳам кирмаган мўл-кўл моддий фаровонлик ярата олди; дунёнинг бир қисмида у демократик жамият қурди – ва яқиндагина уни тоталитар тахдидлардан ҳимоя қила олди. Лекин - “Озодликдан қочиш”даги тахлил шуни кўрсатадики – замонавий одамни хали ҳам безовталик қамраб олган ва у ўз озодлигини ҳар-хил диктаторларга қўшқўллаб топширишга – ёки машинанинг кичкина мурватига, эркин одамга эмас, яхши боқилган ва кийинтирилган автоматга айланиб, озодлигидан воз кечишга мойил.
“Озодликдан қочиш” китобида Фромм одам учун психологик муаммога айланган ўз шахсий озодлигидан воз кечишига мажбур қиладиган сабаб ва механизмларни тахлил қилган. Одамни ўз шахсий озодлигидан воз кечишга мажбур қиладиган асосий сабаб биринчи навбатда ишончсизлик, хавотир ва бегоналашиш ҳисси бўлиб, унинг натижасида одам ўз индивидуаллигидан воз кечиб улкан механизмнинг кичик мурватига айланади ва жамият босими остида қарор қабул қила бошлайди. Фроммнинг фикрича бундай жамиятда одамнинг тўлақонли шахс сифатида ривожланишининг ўзи муаммога айланади.