Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро юқори технологиялар муҳандислик

2-шакл
4-5 савол. Текисликларни хосил булиш шароитлари ва кўринишлари.

Текисликлар ҳосил бўлишига қараб структурали, аккумулятив ва бўртма группага бўлинади. Структурали текисликлар тоқ жинси қатламларининг горизонтал холда ётиши билан характерланади. Уларга ер юзасига денгиз тагидан янги кўтарилган майдонлар киради. Масалан, Каспий буйи пасттекислиги, Орол буйи пасттекислиги бунга мисол бўла олади. Аккумулятив текисликлар чўкинди тоғ жинсларининг денгиз тубида ёки қуруқликда тўпланишидан хосил бўлади. Бунга сув, музлик, шамол келтирган тоғ жинсларидан тузилган аллювиал супа (майдонлар) делювиал шлейф (этак жойлар), ағдарилмалар, сурилмалар, морена ётқизиқлар, барханлар, леёс копламалари, вулқон ва лава қопламлари мисол бўла олади.
Бўртма текисликлар дастлабки ер юзасини абразион ва денудация жараёнлар таъсирида бузилишдан юзага келади. Абразион текисликлар денгиз тўлқинларинингн қирғокларига келиб урилишидан, қирғоқларнинг емрилишидан хосил бўлади. Денудацитя текисликлар узоқ вакт давом этган. Денудация жараёни натижасида тоғларнинг емрилишидан хосил бўлади.
Тепаликлар рельефи атрофидаги текисликка нисбатан кескин ажралиб турган даражада юқорига кўтарилган (200 м.гача) бир қанча тепачалардан иборат.

7,8-савол. Иморат ва иншоотлар кўринишида рельефнинг ўрни ва муҳандислик геоморфолоргиясини вазифалари.

Иморат ва иншоотларнинг шакли, тури, турғунлиги ҳамда суғориш системалари, тўғон ва гидроэлекторстанцияларнинг жойлашиши асосан рельефнинг тузилишига боғлиқ.
Ҳозирги вақтда иморат ва иншоотлар учун жой танлашда майдоннинг механикасини ўрганишдан ташқари, рельефнинг шакли, пайдо бўлиши ва ривожланиш динамикасига ҳам аҳамият берилади. Рельефнинг тузилиши маълум муддатда ўзгармас бўлиб кўринсада, у ўз куринишини табиий омиллар ва одамларнинг мухандислик қурилиш фаолияти таъсирида тез ўзгартириши мумкин. Шунинг учун рельефнинг турғунлик даражасини ва унинг шаклларининг қурилиш таъсиридан ўзгаришини прогноз қилиш мухандислик геоморфологиясининг асосий вазифаси хисобланади.
Ер ости сувларининг атмосфера ёғинлари хисобига пайдо бўлишида рельеф сезиларли роль ўйнайди. Тоғли районларда, тоғ дараси, дарё водийлари, жарлик ва чуқурлик жойларда ёнбағирликнинг қиялиги сабабли атмосфера ёғинларига катта тезликда рельефнинг паст жойларига оқиб кетади. Текислик жойларда эса оқим кучи камайиб, сув тоғ жинси қатламларига шимилади ва ер ости сувлари запасини тўлдиради. Сувли қатламларнинг жарлик, чуқурлик ва дарё водийлари билан келишган жойларида ер ости сувлари булоқ бўлиб ер юзасига чиқиб туради.

Мавзу бўйича хулосалар.

Геморфология фани ер устида мавжуд бўлган рельеф шаклларининг пайдо бўлиш шароитини, ташқи белгиларини, уларнинг тараққиётини, шакллар ўртасидаги ўзаро генетик боғланишларини ва географик тарқалишини ўргатадиган фандир. Иморат ва иншоотларнинг шакли, тури, турғунлиги ҳамда суғориш системалари, тўғон ва гидроэлекторстанцияларнинг жойлашиши асосан рельефнинг тузилишига боғлиқ. Рельеф ва унинг шакллари, текисликнинг турлари айнан шу мавзуда ўрганиб чиқилади.

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ.

1. Геоморфология фани нимани ўргатади?
2. Рельеф деб нимага айтилади?
3. Рельефнинг неча хил шакллари мавжуд?
4. Тектоник шакл деганда нима тушунилади?
5. Рельефнинг неча хил турлари бор?
6. Текисликлар ҳосил бўлиш шароитига қараб неча хил бўлади?
7. Текисликларни денгиз суви сатҳига караб неча хил бўлади?
8. Рельеф табақаланиши даоражасига ва чуқурлигига қараб неча хил бўлади?
9. Бўртма текисликлар қандай пайдо бўлади?
10. Муҳандислик геоморфологиясининг вазифаси нимадан иборат?
ТЕСТ САВОЛЛАРИ.
1. Тоғ жинсининг қурилиш нормасига кўра қабул қилинган муҳандис-геологик класификацияси неча гуруҳга ажратилган?
А) 2 гуруҳга
В) 3 гуруҳга
С) 4 гуруҳга
D) 5 гуруҳга