Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

____________________________________

¹ Жданко Т. А. Патриархально-феодальные отношения у полуоседлого населения Средней Азии. Материалы первой Всесоюзной научнойконференции востоковедов в г. Ташкенте 4-11 июня 1957 г.Ташкент, 1958, с. 631-632.
² Очерки истории Каракалпакской АССР, T, I. Ташкент, 1964, с. 165.

atrofidagi o’tloqlarda chorvachilik qilganlar. Ular asosan qoramol asraganlar. Qoramol mehnatkashlarning ishlab chiqarishda va kundalik turmushida katta rol o’ynagan. Chorvachilik rayonlarining tabiiy sharoitiga to’g’ri kelmagani uchun ular qo’y-echkini kam asragan. Ikkinchidan, ulardan keladigan foyda ham kame di. Hujjatlar qoraqalpoqlarning qo’ldovli, mo’ytin, qipchoq, mang’it qabilalari beshsori urug’i ko’pincha chorvachilik bilan shug’ullangan, ularning chorvasi Eshim kanalining quyi qismi, Chimboy va Oqqal’a atrofi, Bo’ydoli rayoni, Dovqora pasttekislik va ko’li atrofida boqilganini ko’rsatgan.

Yirik chorva egalarining chorvasi ko’payib, mayda chorvadorlarning moli kamayib, kambag’allashib, yirik chorvadorlarga yollanib ishlashga – cho’pon, qo’ychi, yilqichi (jilqichi) bo’lib yashashga majbur bo’lgan. Yirik chorva egalari patriarxal-feodal ekspluatatsiyaning sauin, moyana, to’ljori formalaridan foydalangan. Ular o’z chorva mollarini kambag’al dehqon va chorvadorlarga turli shartlar asosida boqishga, ho’kizlarni foydalanishga berganlar. Shunday cho’ponlar bo’lganki, ularning ota-bobolari ham o’sha chorvadorlarga yollanib kelganlar. Qoraqalpoqlar chorvalari hisobidan har yili xonlikka zakot to’laganlar. Zakot kuranglar bo’yicha, ro’yxat daftarlari asosida olingan. Kurang haqida P.P.Ivanov XIX asrning boshlarida ham o’zbek dehqonlari (Shimoliy Xorazmdagi orol o’zbek dehqonlari) odatdagiday aholi yashaydigan qishloqqa ega bo’lmagan. Ular ekin ekiladigan hududga vaqtincha turadigan joy qurib olishgan. Buni ular kurang deb atshgan. Xiva kuranglari o’z mol-mulki va chorvasini dushmandan saqlovchi qo’rg’onlar xarakteriga ega bo’lgan, deb yozadi.¹

Bunday ahvol qoraqalpoq dehqon vachorvadorlarida ham bo’lgan. Hujjatlardagi kuranglar qoraqalpoq chorvadorlarining ro’yxati tuziladigan va zakotining hisob-kitobini olib saqlaydigan qo’rg’on shaklidagi joylardir. Kuranglar o’zi joylashgan joy – rayon, qishloq va urug’ni boshqaruvchi urug’ oqsoqoli amaldorlar nomi bilan atalgan. Chorva mollaridan zakot yig’ish har yilning avgust-sentabr oylaridan boshlangan. Zakot esa kuranglar bo’yicha ro’yxat daftarlari

_______________________________

¹Жалилов.О XIX аср бошларидаги қорақалпоқ тарихидан – Т .: “Фан”. 1986. – 51 б.

asosida olingan. Unday kuranglar 13 taga yetgan. Har bir amaldor o’z kurangining zakotini barvaqt topshirishga harakat qilgan. Kurang boshliqlari ularning yordamchisi hisoblangan. Zakotdan urug’ oqsoqollari, amaldorlar, ayrim ruhoniylar, zakot yig’ishda ishtirok etgan xizmatchilar ozod qilingan.