Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

Dehqonchilik. Qoraqalpoqlar yarim ko’chmanchi xalq edi. Ularning ajdodlari pecheneg va o’g’uz qabilalari turmush sharoitlarini yoritib bergan arxeologik va tarixiy ma’lumotlar qoraqalpoq xo’jaligi chorvachilikni dehqonchilik va baliq ovlash bilan qo’shib olib brogan kompleks tipdagi xo’jalik ekanligidan dalolat beradi. Qayr yerlaridan va limanlardan foydalanishga asoslangan dehqonchilik qoraqalpoqlarda qadimdan mavjud bo’lganligini qoraqalpoq folklori, jumladan, “Qirq qiz” dostonidan ham ma’lum. Mazkur asarlarda ta’kidlanishicha, qoraqalpoqlar qozoqlar “bilan birga yashab”, “yerlarni haydab” dehqonchilik qilganlar.¹ Dehqonchilik qoraqalpoq xo’jaligining yetakchi tarmog’i edi. Ular bug’doy tariq,arpa ekib, yerlarni qo’l, ho’kiz bilan haydar edilar. Shu bilan birga, g’alla hosilini faqat o’z ehtiyojlariniqondirish uchungina yetishtirub qolmay, balki ayir boshlash va sotish uchun ham yetishtirar edilar.

________________________________

¹Жалилов.О XIX аср бошларидаги қорақалпоқ тарихидан – Т .: “Фан”. 1986. –С.18
Tarixiy manbalarda “Ular g’allani qirg’iz va qozoqlarning qo’y va boshqa chorva mollariga ayirboshlaganlar” deydilar. Qozoq xonlari o’z qo’l ostidagi qoraqalpoqlardan soliqni asosan g’alla bilan olar edilar.¹ Qoraqalpoq xalqi Xorazm territoriyasiga ko’chib kelganidan keyin ham o’zi joylashgan hosilsiz quruq va botqoqlik yerlarni quritib, sug’rish kanallari o’tkazib, to’g’onlar va boshqa suv inshootlari qurib, qiyinchilik, katta muhtojlik bilan yangi yerlarni o’zlashtirdi. Dehqonchilik qoraqalpoq xo’jaligining asosiy tarmog’i sifatida rivojlandi. Qalliko’l, Qo’shqanottov va Kegaylidan iborat uchta dehqonchilik ravnaq topgan vohalarni yuzaga keltiradi. Qalliko’l vohasi Amudaryoning chap qirg’og’ida Lavzon, Chonlibosuv, Shumonay, Qiyotjorg’on kanallarining quyida tashkil topgan. Amudaryoning o’ng qirg’og’ida hozirgi Chimboyning g’arbi-shimolida Amudaroning tabiiy tarmog’I bo’lgan Qoraboyli suvi bilan sug’oriladigan Qo’shqanottov vohasi vujudga keldi. Uning suvi Cho’rtonboy, Eshon, Arziboy, Tillaboy, Biyjon, Elgeldijob va boshqa ariqlardan kelgan.

T.A.Jdanko O’rta Osiyo va Qozog’istonning yarim o’troq aholisini undagi xo’jalik genezisi tipi va hayot kechirish obrazi nuqtai-nazardan ikki kata guruhga bo’ladi va ikkinchi asosiy ko’pchilikni tashkil qiluvchi guruhga – qadim zamonlar, shuningdek, XIX asr va XX asr boshlarida yarim o’troq hayot kechirgan xalqlar va qabilalarning ajdodlarini kiritadi. So’ngra bunday deb yozadi: “Sahro va dashtlarda, ko’llar va daryo deltalari, shuningdek, vohalarda yashovchi xalqlar juda qadim zamonlardan beri qishloq xo’jaligini juda yaxshi bilganlar va buning uchun suv resurslaridan imkoniyat boricha foydalanishga harakat qilganlar. Ammo, tabiiy-geografik sharoitlarning o’zgarib turishi, dehqonchilikning bir tekisda bo’lmaganligi sababli ko’pincha ular chorvachilik va baliq ovi bilan ham shug’ullanganlar. Xo’jalikning bunday kompleks usulida, qabiladagi kishilarning bir qismi chorvachilik bilan shug’ullanib, bir joydan ikkinchi joyga ko’chib brogan, bir qismi esa dehqonchilik bilan shug’ullangan.