Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети

Бовурчи ороними. Бу Яккабоғ туманига қарашли Тошқўрғон қишлоғи яқинидаги тоғнинг номи. Қарши туманида Бовурчи қишлоғи ҳам мавжуд. Шунингдек, Устюрт платосида Қорабовур қири мавжуд. Бовурчи (ёки баковул) – хоннинг озиқ-овқати, овқатланиши, ейиш-ичишини ташкил этиш билан шуғулланувчи шахс, дастурхончи¹. Т. Нафасов Бовурчи қишлоқ номини этнонимдан келиб чиққан деб ҳисоблайди. Бовурчи унвони номи асосида кейинчалик этноним келиб чиққан. Фарғона қипчоқларида қорабовур уруғи борлиги қайд этилган². Юқоридаги мисоллардан кўринадики Бовурчи топонимлари билан бовурчи этноними, Қорабовур ороними билан қорабовур этноними мос келяпти. Қишлоқ номларининг этнонимлардан келиб чиқиши кенг тарқалган ҳодиса. Оронимларнинг этнонимлардан келиб чиқиш ҳодисаси ҳам учрайди. Шунга асосланадиган бўлсак, Бовурчи ва Қорабовур оронимлари ҳам этнонимлар асосида юзага келган деган фикрни айтишимиз мумкин. Бу ўринда бошқа бир фикр ҳам мавжуд. Жой номлари таркибида бовир деган орографик характердаги сўз ҳам учрайди. Бовир < бағир сўзи оронимияда баландлик, тепа, қир маъноларига эга. Қирғиз тилида “тоғ қиялиги, тоғ ёнбағри” маъноларини беради³. Жумладан, Қирғизистонда Чонг Бооур, Боор Теке, Боор Албас деган оронимлар мавжуд. Шундан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, Бовурчи морфемик жиҳатдан Бовур+чи шаклда тузилган бўлиб, бовур - баланд ўлчамга эга бўлган орографик объект: -чи қўшимчаси эҳтимол –ча қўшимчасининг ўзгарган шакли бўлиши мумкин. У ҳолда, -ча қўшимчаси орографик объектларни ифодаловчи сўзларга қўшилиб, уларни шу объект номига хослайди. Демак, Бовурчи~Бовурча – тоғ, чўққи маъноларини ифодалайди. Қорабовур оронимини ҳам шу асосда изоҳлаш мумкин: қора+бовур - қора сўзи оронимияда орографик объектнинг унчалик баланд эмаслигига ишора қилиш хусусиятига эга. Демак, Қорабовур – баландлик ўлчами катта бўлмаган қир, паст қир маъноларини билдиради.


4.2.2. Эроний тилларга тегишли луғавий бирликлар асос бўлган оронимлар


1. Сўғд тилига тегишли луғавий бирликлар асос бўлган оронимлар


Маълумки, ўзбек тили ўзининг лексик таркибига кўра турли луғавий қатламлардан ташкил топган. Улар орасида нисбатан қадимийси эроний тилларга, аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, сўғд ва хоразм тилларига тегишли қатлам ҳисобланади. Ҳозирги кунга келиб, ўзбек тилшунослигида қадимий сўғд ва хоразм тилларининг ўзбек тили билан муносабати, бунинг замирида уларнинг ўзбек тилига таъсири масаласи топонимлар мисолида маълум бир даражада ўрганилган ва ўрганилмоқда. Жумладан, Хоразм топонимларининг тадқиқига бағишланган З. Дўсимов¹, Г. Отажонава²ларнинг монографик тадқиқотларида ва бошқа тилшунос олимларнинг бир қанча мақолаларида топонимлар таркибида қадимги хоразм тилига мансуб луғавий бирликлар ҳам сақланиб қолганлигини кўрсатди. Шунингдек, сўғд тилига тегишли топонимлар ёки таркибида сўғд тилига тегишли луғавий бирликлар сақланиб қолган топонимларнинг тадқиқига бағишланган бир қанча ишлар юзага келди. Жумладан, О. Бегимовнинг “Жанубий Ўзбекистон топонимларининг ўзлашган қатлами” мавзусида ёзилган диссертацион иши бевосита ўзбек тилига эроний тиллардан ўзлашган топонимлар тадқиқига бағишланган. Мазкур ишда қадимги эроний тиллар сирасига кирувчи сўғд тили ва ҳозирги эроний тиллар сирасига кирувчи форс-тожик тилларига тегишли топонимлар ҳамда бу тилларга тегишли луғавий унсурлардан шаклланган ўзбекча топонимлар кенг ва атрофлича тадқиқ этилган¹. Ундан ташқари, П.Б. Лурье томонидан ҳам сўғдий топонимлар тарихий-лисоний жиҳатдан монографик тарзда ўрганилган².
Тадқиқотларнинг кўрсатишича, соф сўғдча ва таркибида сўғд тилига тегишли унсурлар сақланиб қолган топонимлар, асосан, аҳоли масканлари номларига тегишли. Оронимия ва гидронимияда бу хил номлар диярли учрамайди. Орографик объектларни ифодаловчи айрим бир луғавий бирликлар оронимлар ва қисман, гидронимлар таркибида сақланиб қолган.