Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети

-мас//-мос компонентли оронимлар. Жанубий Ўзбекистон оронимиясида таркибида мас ва унинг фонетик варианти мос формантларидан шаклланган номлар ҳам учрайди. Жумладан, Қорамас (До., тоғ), Сармос (Бс., тоғ), Зармас (Яб.,тоғ), Ҳазармас (Шс., тоғ) ва б. Бугунги кунда оронимлар ва айрим топонимлар таркибида формант сифатида сақланиб қолган бу сўз асли келиб чиқишига кўра шарқий эроний, аниқроғи сўғд тилига бориб тақалади. Демак, бу сўз сўғд тилида мос~мас – “тоғ, тоғ тизмаси; чўққи, қоя; баландлик” маъноларига эга бўлган. Айрим оронимлар таркибида аниқловчи компонент бўлиб келишига қараганда, бу сўз “баланд, юксак” каби белги билдирувчи маъно хусусиятини ҳам намоён қилган. –мас ~маз~мос ва буларнинг яна бир фонетик варианти –маст компонентли номлар Ўзбекистон ва ва Тожикистоннинг тоғли ҳудудлари топонимиясида учрайди: Мастчоҳ//Матчо (Тожикистондаги тоғ, қишлоқ, туман номлари), Мачай//Матчо (Бойсундаги қишлоқ). Унинг маъно хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда, қуйидаги оронимларни изоҳлаш имконияти туғилади. Зармас Яккабоғ шарқидаги тоғ номи. Бу каби номлар Зармос~Зормос~Зармас~ Зармост~Зармаст каби турли шаклларда талаффуз қилинади. X – XII аср тарихий ёзма манбаларида Муқанна ва унинг қўшинлари қароргоҳи Зармаз (яъни Зармас) деган жойда бўлганлиги қайд этилган¹. Ном тарихий ясалишига кўра қўшма сўз шаклида бўлган: Зар+мас. Зар сўзи эроний тиллардаги сар “бош” сўзининг фонетик ўзгарган шакли бўлиб, у топонимияда “юқори, баланд, юқори жой” каби маъноларда ҳам қўлланади. Бойсундаги Сармос тоғ номи таркибида бу сўз ўзгармасдан сақланган. Бу сўз купгина топонимлар таркибида учрайди: Зарабоғ, Заркент, Заравут, Зарметан, Зарман ва б. Демак, Зармас номи – баланд тоғ маъносига эга деб изоҳласак, тўғри бўлади. Шунингдек, Бойсун ва Деҳқонобод туманлари ҳудудида Қорамос номли тоғ мавжуд. Бу ном ҳам тарихий ясалишига кўра икки қисмдан ташкил топган қўшма ном: Қора+мос. Номнинг биринчи компоненти бўлиб келган қора сўзи оронимияда номланаётган объектнинг ўлчови ёки баландлигини меъёрдан паст, яъни унчалик баланд эмаслигини ифодалаб келади. Номнинг иккинчи компоненти бўлиб келган –мос форманти эса объектнинг турини кўрсатиб келган. Демак, Қорамос ороними – паст тоғ, унчалик баланд, юксак бўлмаган тоғ ёки чўққи маъносини ифодалайди. Бу ном Сармос “баланд, юксак тоғ” оронимига зид маъно хусусиятни касб этади.