153
масофали оқим ксилема ва флоэма найлари орқали содир бўлади. Одатда бу
найлар ўсимлик танасидаги ҳамма қисмларни туташтиради, натижада органик
моддалар бир неча ўнлаб сантиметрдан то ўнлаб метрларгача ҳаракат қилади (
айниқса дарахтларда ).
Яқин ва узоқ масофали транспортларда вақт энергия сарфланади.
А.Л.Курсановнинг (1976) кўрсатишича органик моддаларнинг ҳаракат-
ланиши бир неча босқичлардан ташкил топган. Дастлабки босқичда
хлоропластларда фотосинтез жараёнида ҳосил бўлган органик моддалар -
содда бирикмалар фосфоглицерин кислотаси (ФГК), фосфоглицерин альдегиди
(ФГА), фосфодиоксиацетони (ФДА) ёки сувда эрийдиган шакарлар хлоропласт
мембранаси орқали цитоплазмага ўтади. Содда
органик бирикмаларнинг
хлоропластлардан цитоплазмага ўтиши ҳужайра ичидаги йўл бўлиб,яқин
масофали ҳаракатдир (67- расм).
Иккинчи босқичда - цитоплазмага ўтган содда углеводлардан фруктоза-
дифосфат ва фруктозафосфат-глюкоза-фосфат ҳосил бўлади. Бу моддаларнинг
бир қисми ҳужайра метаболизми ( нафас олиш ва бошқа жараёнлар) учун
сарфланади. Қолган аососий қисми сувда яхши эрийдиган глюкозагача
ўзгаради ва ёнма-ён жойлашган ҳужайраларга симпласт, апопласт оқимлар
орқали ўтади. Бу оқимлар оралиқ ҳужайраларгача етиб боради. Оралиқ
ҳужайралар мезофил ҳужайралари билан элаксимон ҳужайралар ўртасида
жойлашган.
Учинчи босқич - оралиқ ҳужайралар органик моддаларни қабул
қилиб,уларни флоэма найларига ўтказади. Бу жараёнда оралиқ ҳужайралар
насос функциясини бажаради ва АТФ молекуласининг энергиси сарфланади.
Якуний босқичда (тўртинчи босқич) - флоэма элементларига ўтган
органик моддалар узоқ масофали транспорт воситасида, ўсимликнинг ҳамма
тирик тўқималари ва органларига йўналади. Элаксимон
найларнинг атрофида
жойлашган, оралиқ ҳужайраларгача глюкоза ҳолатида етиб келган моддалар
сахарозага ўзгаради. Элаксимон найларда органик моддалар асосан сахароза
ҳолатида ҳаракат қилади. Ассимилятор талаб қилинадиган ёки захира
сифатида тўпланадиган жойларга етиб келгандан кейин элаксимон найлардан
чиқиб яна глюкоза кўринишида, симпласт йўли билан,
конкрет жойларга
етказилади.
Ўсимликнинг фаол ўсувчи тўқима ва органлари - барглар, илдиз ва
пояларнинг меристематик тўқималари, ёш генератив органлар органик
моддаларни фаол равишда ўзига тортади. Бу органлар захирадаги ва вояга
етган, ўсишдан тўхтаган барглардан ҳам ассимиляторларни сўриб олади.
Моддаларнинг ҳаракатланиш тезлиги ҳарорат,
сув режими, минерал
озиқланиш, фотосинтез, нафас олиш ва бошқаларга боғлиқ ҳолда ўзгаради.
Ҳароратнинг
пасайиши,
тўқималарда
сув
дефицитлигининг
рўйобга
келиши,нафас олиш жадаллигининг (кислород етмаслик, заҳарли моддалар
таъсирида)
пасайиши
натижасида
энергиянинг
камайиши,фотосинтез
жадаллиги паст бўлиши натижасида органик моддаларнинг кам ҳосил бўлиши
кабиларнинг
таъсиридан
органик
моддаларнинг
ҳаракатланиши
ҳам
сустлашади. Ўз
навбатида,ўсимлик функцияларининг интеграциясида ва
154
физиологик жараёнларнинг фаоллигини белгилашда моддалар транспортининг
ҳам роли катта.
67-расм.Углеводларнинг хлоропластларда ҳосил бўлиши
ва ҳужайра цитоплазмасига чиқиши ( Курсанов ,1973 Рибул- 1,5 -диф- рибулозо-1,5
дифосфат, ФГК - фотоглицерин кислотаси, ФГА - фосфоглицерин альдегиди, ФДА -
фосфодиоксиацетон, АДФГ - аденозиндифосфатглюкоза , УДФГ - уридин-
дифосфатглюкоза, Г - 1 - Ф - глюкозо - l - фосфат, Г-6-Ф - глюкозо - 6 - фосфат, Фр - 1,6 -
диф-фруктозо-1,6-дифосфат, зо-6-фосфат , Фр -1,6-диф - фруктозо-1,6-дифосфат, ФР- 6 -
фруктозо-фосфат, Сах- Ф- сахарозафосфат, Сах - сахароза , Фр-фруктоза, Гл-глюкоза,Фи-
анорганик фосфор
А.Л.Курсанов (1976) ўз шогирдлари билан аниқлашича, органик моддалар
вояга етган барглардан ёш баргларга ўтади. Генератив органларнинг (гул ва
мева) ҳосил бўлиш даврида,уларга яқин
жойлашган барглар органик
моддаларни генератив органларни таъминлашга йўналтиради. Айниқса,
физиологик фаол ( ўстирув) моддалари кўп бўлган генератив органлар органик
моддаларни кўпроқ ўзига тортади ва яхшироқ ривожланади. Органик моддалар
етишмай қолган органларнинг ривожланиши сустлашади, айниқса ёш генератив
органлар (ғунча ва гуллар) кўпроқ тўкилади. Ўсимликларда содиб бўладиган бу
жараёнларни ўрганиш ва уларнинг олдини олиш тадбирларини ишлаб чиқиш ва
амалиётган жорий этиш билан ҳосилдорликни кескин ошириш мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: