Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги

ГАЗЛАРНИНГ МИҚДОРИ. Ҳаво таркиби, айниқса кислород ва карбонат 
ангидриднинг миқдори ҳам ҳам ўсишга таъсир этади. Аммо ҳаво таркибдаги 
кислород икки мартагача камайтирилса ҳам ўсимликларнинг ўсишига таъсир 
этмайди. Тупроқ таркибидаги кислороднинг камайиб кетиши эса илдизларнинг 
ўсишига таъсир этиши мумкин. 
Бу албатта ўсимлик турларига ҳам боғлиқ. Тупроқда илдизларнинг фаол 
ўсиши учун помидорга - 16, сўлига - 8 , сояга - 6 ва шолига - 3 кислород 
кераклиги аниқланган. 
Ўсиш тезлигига сезиларли даражада карбонат ангидрид миқдори ҳам 
таъсир этади. Ҳаво таркибидаги СО
2
кўпайганда ҳужайра пўстининг 
чўзилувчанлиги ортади ва қисқа муддатга тўқималарнинг ўсиши тезлашади. Бу 
ҳужайра пўстида рН нинг пасайиши билан боғлиқ деб тушунтирилади. 
Экинзорларда, туп сони жуда қалин бўлганда ўсимликларнинг ўсиб кетиши ҳам 
шунга боғлиқ деган тушунчалар бор. 
СУВ МИҚДОРИ. Тупроқ ва ҳаво таркибидаги нам миқдори ўсимликка 
ҳам таъсир этади. Ҳужайранинг айниқса цитоплазманинг нормал структураси 
ва фаолияти демак ўсиш ҳам сув билан таъминланиш даражасига боғлиқ. Буни 
уруғ мисолида кўриш мумкин. Таркибида 10-12 суви бўлган уруғлар кўп 
йиллар давомида унмасдан сақланиш қоблиятига эга. Уруғлар экиш олидан 
намланганда, ўз оғирлигининг 50 гача сувни шимиб олади ва фаол ўсиш 
бошланади. 
Ўсимликларнинг илдиз тизими ҳам намлик шароитида яхши ўсади. Яъни 
тупроқ эритмасининг осмотик босими 1-1,5 МПа дан юқори бўлмаганда 
илдизлар сув билан яхши таъминланади. Тупроқда сув миқдори жуда кам 
бўлганда, ҳужайраларнинг чўзилиш фазаси тез ўтади, ва натижада ҳужайралар 
кичик бўлади, поя ва илдизлар қисқаради, баргларнинг ҳажми ҳам 

---

166 
камаяди.Сувнинг кам бўлиши ҳосилдорликни ҳам кескин пасайишига олиб 
келади. 
МИНЕРАЛ ОЗИҚЛАНИШ. Ўсимликларнинг минерал озиқланиши ҳам 
ўсиш жараёнида катта аҳамиятга эга. Зарур элементларнинг биронтасини 
чиқариб ташлаш аввало ўсишнинг тўхтатишга кейинчалик эса нобуд бўлишига 
олиб келади (77 - расм).Аммо минерал элементларнинг кўп бўлиши ҳам ўсиш 
самарадорлигини анча пасайтириши мумкин. Айниқса азот миқдори кўп 
бўлиши ўсимликнинг ер устки қисмларининг ўсишини жуда тезлаштириб 
юборади, бу эса вегетация даврининг чўзилишига ва уруғлар пишишини 
кечикишига олиб келади. Азотнинг юқори концентрацияси ҳужайраларнинг 
дифференциация фазасини кечиктиради ва натижада гулларнинг ҳосил бўлиши 
ҳам анча кеч бошланади. 
77- расм. Эритмада озиқ моддаларнинг ҳаммаси бўлган ва айрим элементлари бўлмаган 
сув культурасида маккажўхори ўсимликларининг ўстирилиши. 1-озиқ моддаларининг 
ҳаммаси бўлган эритма,2 - темирсиз, 3 - калийсиз, 4 - азотсиз. 
Шунинг учун ҳам ўғитлардан фойдаланиш жараёнида вегетатив аъзоларни 
бир ёқлама ўсиб кетишига йўл қўймаслик зарур.