Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги

4.4. НАФАС ОЛИШНИНГ ИЧКИ ВА ТАШҚИ ШАРОИТ 
ОМИЛЛАРИГА БОҒЛИҚЛИГИ 
Нафас олиш тезлиги ўсимликларнинг турларига ,ёшига ва яшаш 
шароитидаги омиллар таъсирига боғлиқ. Ҳатто бу тезлик бир ўсимликнинг ҳар 
хил қисмларида турлича содир бўлади. Ўсимлик қанча ёш ва модда алмашинув 
жараёни қанча фаол бўлса нафас олиш ҳам шунча кучли бўлади. Ўсимликнинг 
қариши жараёнида нафас олиш тезлиги ҳам пасая боради. Пишиб етилган, 
қуруқ уруғларда нафас олиш тезлиги жуда паст, унаётган уруғларда эса жуда 
фаол бўлади. Масалан таркибида 10-12% суви бўлган бир килограмм арпа 
уруғи бир суткада 0,3 - 0,4 мг СО
2
ажратади. Тўла бўртган ва унаётган 
уруғларда эса нафас олиш тезлиги 10 минг мартадан юқори бўлади. 
Умуман ўсимликларнинг нафас олиш тезлиги ички ва ташқи омиллар 
таъсирига боғлиқ. 
КИСЛОРОДНИНГ МИҚДОРИ. Нафас олиш жараёни учун 
кислороднинг миқдори энг муҳим омиллардан бири ҳисобланади. Ҳаво 
таркибидаги кислород (21%) ўсимликларнинг эркин нафас олишига тўла
етарли бўлиб, ҳатто унинг миқдори 9% гача камайса ҳам ўсимликларга зарарли 
таъсир қилмайди. Фақат атмосферада кислород миқдори 5% га тушгандан 
сўнггина унинг етишмаслиги сезила бошлайди. Ўсимлик тўқималаридаги 
кислород миқдори атмосфера таркибидаги кислороддан камроқ бўлиб, ўзгариб 
туради. Масалан, қанд лавлагисининг барг тўқималарида бу кўрсатгич 
миқдори бир сутка давомида 7,1% дан 17,4% гача ўзгаради. Демак 
атмосферадаги кислород ўсимликлар учун тўла етади. 
Аммо илдиз тизими жойлашган тупроқда тез-тез кислород етишмаслик 
ҳоллари содир бўлиши мумкин. Айниқса, структураси бузилган, чиринди
(гумус) моддалари кам, сув босиб узоқ муддатга сақланиб қолган қатқолоқ 
ҳосил бўлган ерларда кислороднинг тупроқ заррачалари орасига кириб туриш 
жараёни бузилади ва илдизлар учун анаэроб шароит юзага келади. Илдиз 
тизими жойлашган тупроқ муҳитида кислороднинг етишмаслиги, аэроб нафас 
олиш ўрнига бижғиш жавраёнини фаоллаштиради ва натижада запас органик 
моддалар кўпроқ сарфланади. Оралиқ моддалар сифатида спиртлар ажралиб 
тўпланиб ўсимлик илдизлари чирий бошлайди. Бу узоқроқ давом этса 
ўсимликларнинг ўсиш ва ривожланиши, ҳосилдорлиги кескин камаяди ва 
ҳатто ўсимлик ўлиши ҳам мумкин. Шунинг учун бундай ерларга қўшимча 
ишлов бериш : тупроқни юмшатиш қатқалоққа йўл қўймаслик, ўғитлаш
(органик ва минерал) зарур.