Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги абу райҳон беруний номидаги тошкент давлат техника университети

8.8 Қоплама жинсларни ташқи ағдармага ташишда
очиш ишлари технологияси
Ушбу технология рангли, қимматбаҳо металлар ва олмос сочилма конларини қазиб олишда қўлланади. Сочилма конларни қазиб олишда қоплама жинсларни торф деб аталади. Торфда саноат аҳамиятига эга бўлган фойдали компонент йўқ ьўлиб, сочилма кон чегараларида майдаланган жинслар қалинлигининг юқори қисмида жойлашган бўлади. Унинг қалинлиги кичик бўлиб, 5-8 м ни ташкил қилади, айрим ҳолларда ундан ҳам қалинроқ бўлиши мумкин.
Сочилма конларнинг ўртача кенглиги 200-250 м. торфни кон устидан олиб ташлаш ғилдиракли ёки симарқонли скреперлар, бульдозерлар, экскаваторлар билан амалга ошимрилиб, карьер ёнбағрига жойлаштирилади.
Торфни ғилдиракли скрепер ёрдамида қазиб олиш технологияси қия кавжой бўйлаб пастга ҳаракатланаётган скрепер торфни юпқа пайраҳалар билан кесиб олиб, уни ағдармага келтириб тўкишдан иборат бўлади (8.14 расм,а). Ушбу технология параметрларини ҳисоблаш скрепер билан кон жинсларини қазиб олиб ағдармага ташиб келтириш ўртача масофасини аниқлашдан ташкил топади.



8.14. - расм.Қоплама жинсларни ғилдиракли скрепер (а),бульдозер ва драглайплар билан ташқи ағдарма жойлаштиришда торфни қазиб олиш технологик схемалари.

L_ўр = 0,6 (В + D) + c + d,

бунда В – торф ағдармасини кенглиги, м; D – сочилма кон полигони кенглиги, м; d – скреперни полигондан ағдармага ўтиши учун траншеянинг сурилиш қадами, м.
Агар траншея скрепер юриши учун барпо этилмаган бўлса, унда траншея ён бағри қиялиги 10 – 15⁰ гача камайтирилади. Бунда кон ишлари кўпаяди жинсларни ағдармага ташиб келтириш ўртача масофаси қуйидагича аниқланади
L_ўр = 0,6D + В + c + 40,
Сочилма полигони ингичка бўлса скрепер билан очиш ишлари максимал схемада амалга оширилади. Бунда скрепер сочилма кон полигонига кўндаланг ҳаракатланиб кузовини тўлдиради ва ағдармага олиб келиб тўкади. Бу технологияда қоплама жинсларни ташишнинг ўртача масофаси қуйидаги ифода орқали аниқланади.
L_ўр = 0,5D + В + 0,5c + 20,
Ана шу шароитларда очиш ишларини бульдозерлар билан ҳам бажарилади. Бунда бульдозер сочилма устини қоплаган жинсларни табақалар кўринишида кесиб сочилмага кўндаланг йўналишда полигон ёнбағрига уюб қўяди. Бунда торфни ағдармага ташишнинг ўртача масофаси қуйидаги ифода орқали аниқланади.
L_ўр = 0,6 (В + D) + c,
Очиш ишларида аралаш усул, яъни сочилмани қазиб олишда бульдозер ва экскаватор комбинациясидан ҳам фойдаланиш мумкин. Бу схемада драглайн полигон ёнбағри устида туриб сочилмага нисбатан кўндаланг кирмалар билан полигон четига бульдозер уюб қўйган жинсларни ағдармага қайта экскавациялайди (8.14 расм, б).
Қоплама жинсларни ташқи ағдармага ташишга асосланган қазиш тизимлари гуруҳига гидромеханизация воситалари билан конларни қазиб олиш технологияси ҳам киради.
Қоплама жинсларни ташқи ағдармага ташишга асосланган қазиш тизимлари кон ишларини олиб бориш учун қоплама жинсларини ички ағдармага ташишга асосланган қазиш тизимларига нисбатан кўп ҳаражат қилишни талаб этади ва катта технологик йўқотишларга олиб келади.