Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги абу райҳон беруний номидаги

5- расм бир даврли тўғрилагич (выпрямитель) схемаси, ток ва кучланиш ўзгаришининг графиги

Иккита ярим даврли тўғрилагич схемаси қўлланганда тўғриланган ток иккала ярим даврда ўлчаш механизми орқали ўтади ва шунингдек бу схемаларнинг сезгирлиги битта ярим даврликка нисбатан юқори. (6- расм)

6- расм икки ярим даврли тўғрилагич (выпрямитель) схемаси, ток ва кучланиш ўзгаришининг графиги
V. Иш бўйича кўрсатмалар ва ҳисоблаш формулалари

1. Пунктни бажариш учун, ёрқинлик, фокуслаш регуляторлари ёрдамида осциллограф экрани марказида ёрқин нуқта ҳосил қилиш керак.

2. Пунктни бажариш учун эса стендда кўрсатилган (тасвирланган) схемани йиғиш керак. Кучайтиргичларнинг сезгирлиги ўзгариши билан, ҳамда вақт ёймасининг регулятори ёрдамида осциллограф экранида тўғриланган кучланиш эгри чизиғини икки ҳол учун (фильтрли ва фильтрсиз, битта ярим даврли ва икки ярим даврли тўғрилаш) ҳосил қилиш ва уни чизиб олиш керак.


VI. Асосий саволлар

1. 
   Бир даврли тўғрилагич схемасини чизинг ва тушунтириб беринг.
   
2. 
   Икки даврли тўғрилагич схемасини чизинг ва тушунтириб беринг.
   
3. 
   Электрон нур трубкасининг тузилиши қандай?
   
4. 
   Электрон осциллографи нима мақсадларда ишлатилади?
   
5. 
   Электрон осциллографнинг афзаллиги ва камчиликла-ри нимадан иборат?
   

7 - ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ

ОСЦИЛЛОГРФИК УСУЛДА НОМАЪЛУМ КУЧЛАНИШ ЧАСТОТАСИ ВА ФАЗА СИЛЖИШ БУРЧАГИНИ УЛЧАШ.

I Ишнинг мақсади

Электрон осциллографнинг тузилиши, иш принципи ва у ёрдамида ҳар хил катталикларни аниқлаш усулларини ўрганиш. Электрон осциллографнинг ишлаши билан амалий танишиш.

2. 
   Ишнинг назарий қисми
   

Электрон осциллографлари универсал асбоб ҳисобланиб, улар фақат электр ўлчаш лабораторияларида мажбурий асбоб бўлмай, балки биология, медицина ва бошқа фан ва техника соҳаларида жуда кенг қўлланилади.

Электрон осциллографлар паст ва юқори частотали ўзгарувчан ток ва кучланишларни ўлчаш, қисқа вақт ичида ўзгарувчан ва импульсли ҳодисаларни кузатиш, қайд қилиш учун хизмат қилади. Улар ёрдамида ҳаттоки частотаси 10⁺³ МHz гача бўлган жараёнларни текшириш мумкин.
Электрон осциллограф бир қанча кисмлардан иборат: электрон нур трубкаси, вертикал ва горизонтал оғиш кучайтиргичлари, аррасимон кучланиш генератори ва манба блоки.
Электрон нур трубка осциллографнинг асосий ўлчаш механизми бўлиб хизмат қилади. Ҳозирги вақтда асосан, қиздирилган катодли, электростатик фокуслаш ва бошқариладиган электрон нур трубка қўлланилади. Электрон нур трубка (1) ойнали конуссимон колба шаклида ясалиб, кенг асоси қавариқ бўлади ва унинг ички сирти махсус люминофор қатлами билан қопланади, ҳамда у экран (2) вазифасини ўтайди (10.1 расм). Бу экран эркин электронлар тушган нуқталардан нур сочиш хусусиятига эгадир.

1
Электрон нур трубканинг тор учига электрон тўпи ва нурни оғдирувчи тизим ўрнатилади.

10.1-расм. Электрон нур трубканинг схемаси
Электрон тўпи тез учувчи электронлар оқими ҳосил қилувчи ва уни ингичка нурга айлантирувчи қурилмадир. У электрон чиқарувчи катод 3, бошқарувчи электрод 4 ва электронлар нурини экранга фокусловчи иккита А₁ ва А₂ аноддан иборат.
Оғдирувчи тизим икки жуфт: вертикал оғдирувчи 5 ва горизонтал оғдирувчи 6 пластинкалардан иборат.
Агар қиздиргич толасидан электр токи ўтказилса, у чўғланади ва катодни қиздиради. Термоэлектрон эмиссия ҳодисаси натижасида катод электронлар чиқаради. Агар бошқарувчи электрод 4 га анод потенциалига нисбатан манфий потенциал берилса, А₁ ва А₂ анодларнинг потенциалини эса унга нисбатан мусбат қилинса, у ҳолда электронлар бошқарувчи электроднинг сиртидан унинг ўзига томон итарилади ва тешик орқали мусбат потенциалли анодга интилади. Биринчи аноднинг потенциалини ростлаб электрон дастани фокуслаш, экранда кичик (диаметри 0,2+0,5 мм ли) нурланувчи нуқтанинг пайдо бўлишига эришиш мумкин. Агар вертикал оғдирувчи пластинкаларга кучланиш берилган бўлса, улар орасида электр майдони ҳосил бўлиб, ўзи орқали ўтаётган электронларга таъсир қилади. Бу кучлар таъсири остида электронлар дастлабки йўналишларини ўзгартиради ва экраннинг марказига тушмайди (10.2-расм б) натижада ярқироқ доғ пластинкаларга берилган кучланишнинг йўналишига қараб ё пастга, ё юқорига кўчади.
Горизонтал оғдирувчи пластинкалар таъсири ҳам худди шундай, фақат улар нурни горизонтал бўйлаб оғдиради.
Агар иккала оғдирувчи пластинкаларга, синусоида бўйича ўзгарувчан кучланиш U_y ва U_х берилган бўлса, у ҳолда, бу кучланишларнинг амплитудасига, фазасига ва частотасига қараб электрон нур экранда Лиссажу шаклларини ёзади. Бунда, масалан горизонтал оғдирувчи пластинкага маълум частотали синусоидал кучланиш, вертикал оғдирувчи пластинкага эса номаълум текширилаётган кучланиш бериб, ҳосил бўлган Лиссажу шакллари бўйича номаълум кучланишнинг фазаси, частотаси ҳақида фикр юритиш мумкин.
Бизни қизиқтирадиган катталикнинг вақт бўйича ўзгариш эгри чизиғини олиш учун, одатда, горизонтал оғдирувчи пластинкаларга чизиқли ўзгарувчан кучланиш U_ё қўйиш керак, вертикал оғдирувчи пластинкаларга эса номаълум кучланиш берилади. Бунда экранда тўғри бурчакли координаталарда номаълум кучланишнинг ўзгариш эгри чизиғи ҳосил бўлади (10.2 а-расм).

10.2-расм. Номаълум кучланиш эгри чизиғи.

Чизиқли ўзгаришни таъминлаш учун ёйувчи кучланиш U_¸ аррасимон бўлиши керак. Бундай кучланиш ёйма (развертка) генератори деб аталадиган генератор билан ҳосил қилинади. Номаълум кучланиш эгри чизиғи экранда қўзғалмай туриши учун номаълум кучланиш частотасини махсус синхронлаш қурилмаси ёрдамида синхронлаштирилади.

Агар вертикал оғдирувчи пластинкаларга кучланиш берилмаса, аррасимон кучланишнинг таъсирида нурланувчи доғ экранда горизонтал чизиқ бўйича t₁ вақт оралиғида чапдан ўнгга сурилади ва жуда қисқа t₂ вақт оралиғида доғ аввалги ҳолатига (ўнгдан чапга) қайтади.
Агар вертикал пластинкаларга синусоидал кучланиш берилса, экранда бу кучланишнинг ёйилиши ҳосил бўлади.
Электрон осциллографлар текширилаётганда уларда айланма ёйма ҳосил қилиш ҳам катта аҳамиятга эга. Бунинг учун вертикал ва горизонтал оғдирувчи пластинкаларга бир хил, лекин фаза жиҳатидан 90⁰ га фарқ қиладиган кучланиш берилади. Бу ҳолда экранда ҳосил бўлган доғнинг Х ва У ўқлари бўйича сурилиши қўйидаги параметрик тенглама билан ифодаланади:
X=S_0xU_mxsint;
Y= S_0yU_mycost,
бу ерда S_0х ва U_mх лар Х ва У ўқлари бўйича кучланишларнинг амплитуда қиймати ва сезгирлиги бўлиб, уларни шундай танлаш керакки,
S_0xU_mx=S_0yU_my=А
шарти бажарилсин. У ҳолда юқоридаги икки параметрик тенгламани квадратга кўтариб қўшсак ва sin²t + cos²t =1 лигини ҳисобга олсак, А радиусли айлана тенгламаси ҳосил бўлади.
Х²+У²=А²
Айланма ёймани ҳосил қилиш учун уланадиган схема 10.3-расмда кўрсатилган.

10.3-расм. Айланма ёйма ҳосил қилиш схемаси.

3.