|
8.1-жадвал
Ривожланган мамлакатларда молия бозорларини
тартибга солиш тизими1
Тартибга солиш
|
Асосий хусусиятлари
|
шакллари
|
|
Давлат томони-
|
► тартибга солишнинг асосий ваколатлари ҳукумат ёки махсус
|
дан тартибга со-
|
давлат органлари ихтиёрида;
|
лиш (Германия,
|
► қонунчилик тартибга солиш бўйича чора-тадбирларни ишлаб
|
Франция,
|
чиқишда ҳукуматнинг доимий иштирокини назарда тутади;
|
Япония)
|
► ўз-ўзини тартибга солиш ваколати сезиларли даражада
|
|
чегараланган, фақатгина зарурий ҳолларда қўлланилади
|
|
(масалан, савдо қоидаларини ишлаб чиқиш кабиларда);
|
|
► ўз-ўзини тартибга солиш органлари томонидан ишлаб чиқи-
|
|
ладиган меъёрлар давлат органлари билан албатта кели-
|
|
шилиши шарт;
|
|
► тартибга солишнинг бошқа шакллари мавжуд мамлакат-
|
|
лардан фарқли равишда, ушбу тизимда ҳуқуқий жазолаш
|
|
механизмлари заиф.
|
|
|
Тартибга
|
► молия бозори иштирокчиларига ўз фаолиятини тартибга
|
солишнинг
|
солишда ва тартибга солиш мажбуриятларини амалга оши-
|
эгилувчан
|
ришда катта эркинлик берилган;
|
шакли (Австра-
|
► бозор иштирокчиларининг ўзлари ҳам тартибга солиш бўйича
|
лия, Гонконг,
|
қарорлар чиқаришлари мумкин. Бунда, агар талаб этилса,
|
Буюк Британия)
|
ушбу қарорлар давлат регулятори ёки бозорнинг инфрату-
|
|
зилма институтлари билан мувофиқлаштирилади. Мавжуд
|
|
қонунлардан ташқари, тартибга солиш тизими қаттиқ қои-
|
|
далар эмас, балки “юмшоқ” тавсияномалар ишлаб чиқади
|
|
ва шу йўл билан эгилувчанликка эришилади. Агар юзага
|
|
келган масалани ҳеч қанақасига ҳал этиш имкони бўлмаса,
|
|
тавсияномалар қоидаларнинг ягона манбаси бўлиб хизмат
|
|
қилади;
|
|
► иштирокчиларга танлаш имкони берилади: ўз хоҳишига қа-
|
|
раб йўл тутиш (агар қарор инвестор ҳуқуқларини бузса, зарур
|
|
|
Karmel S. Securities Industry Self-Regulation ─ Tested by the Crash./ Wash. & Lee L. Rev. № 1297. 1988. 24 p.
8-боб. МОЛИЯ БОЗОРИНИ МУВОФИҚЛАШТИРИШ ВА ТАРТИБГА СОЛИШ
Тартибга солиш
|
Асосий хусусиятлари
|
шакллари
|
|
|
|
бўлганда, ваколатли орган олдида ўз қарорини исботлаб бериш) ёки тавсиянома асосида ҳаракат қилиш;
амалда бундай ёндашув тартибга солиш аниқлигини ва жазо қўллашни пасайтирмайди;
қоидалар бузилганда жазо қўллаш олдинги тизимга нисба-тан қатъий ва кўпроқ тарзда амалга оширилади.
Регулятор би-
|
► ўз-ўзини тартибга солувчи ташкилотлар катта ваколатларга
|
лан ҳамкорлик
|
эга;
|
қилишга асослан-
|
► ўз-ўзини тартибга солувчи ташкилотлар давлат регулятори
|
ган шакл (АҚШ,
|
билан доимий ва яқин алоқада ҳамда молия бозорларини
|
Канада)
|
самарали ишлаши ва ҳуқуқийлигини таъминлашда бирга-
|
|
ликда жавобгардирлар;
|
|
► ўзаро мулоқот давомида ўз-ўзини тартибга солувчи ташкилот
|
|
билан давлат регулятори вазиятдан келиб чиқиб, масъули-
|
|
ятлар чегарасини белгилаб оладилар;
|
|
► ўз-ўзини тартибга солувчи ташкилотлар молия бозорини
|
|
тартибга солишнинг деярли барча масалаларида иштирок
|
|
этадилар, регулятор ташаббусларини мунозара қилади ва
|
|
ўзлари ҳам янги таклифлар билан чиқадилар;
|
|
► молия бозорини тартибга солишда ҳукуматнинг иштирок
|
|
этиш ваколати анча чегараланган;
|
|
► соҳани назорат қилиш регулятор билан ўз-ўзини тартибга
|
|
солувчи орган ўртасида тенг тақсимланган. Молия бозорида
|
|
жазолаш амалиёти кенг тарқалган ва бунда ўз-ўзини тартибга
|
|
солувчи органлар ҳам тўлақонли иштирок этадилар.
|
8.1-жадвалда тартибга солишнинг асосий тизимлари акс этган бўлиб, мазкур уч тизим ҳам ўзига хос объектив хусусият-ларига қарамасдан, ягона тамойилга таянади, яъни ўз-ўзини тартибга солиш функцияси, регулятор томонидан тўлдирилади. Мавжуд ваколатлар мамлакатлар ўртасида миллий қонунчилик билан фарқланади. Масалан, Франциядаги ўз-ўзини тартибга солувчи Euronext биржаси қимматли қоғозларни жойлаштириш проспектлари бўйича давлат регулятори ҳисобланган AMFга қа-раганда қўшимча ваколатларга эга, АҚШда эса, бу ягона регуля-тор SEC томонидан амалга оширилади.
Бугунги кунда тартибга солишнинг энг қаттиқ тартиби Гер-манияда шаклланган бўлса, энг юмшоқ тартибга эса, Гонконгда амал қилинади. Амалда тартибнинг юмшоқлиги меъёрларнинг юмшоқлигини билдирмайди. Масалан, Лондон биржасининг халқаро молия маркази сифатидаги машҳурлиги, айнан тартибга солишнинг эгилувчанлиги сабабли ўсган. Шундай бўлсада, тар-
МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР
тибга солиш ваколатларининг тақсимланиши нуқтаи назаридан, Буюк Британия энг қаттиқ тартиблардан саналади.
Нафақат маданият, анъаналар ва фуқароларнинг менталитети-дан келиб чиқади, балки юридик тизимлар назарияси (legal origins theory)га ҳам боғлиқ бўлади.
Юқорида келтирилган жадвалдан ҳам кўриш мумкинки, иш-тирокчиларнинг мустақиллиги билан боғлиқ ўз-ўзини тартибга солиш кўпроқ юридик жиҳатдан прецедент ҳуқуқи тизимига асос-ланган мамлакатларда мавжуд. Европа ва континентал ҳуқуқий тизимга асосланган мамлакатларда ўз-ўзини тартибга солиш ме-ханизмларини қабул қилиш мураккаброқ эканлигини кўриш мумкин. Ушбу назариядан келиб чиқадики, ўз-ўзини бошқаришга асос бўлиб хизмат қилувчи миллий ҳуқуқий тизим (фуқаролик ёки прецедент), мамлакат молия бозорларининг узоқ муддатли ривож-ланишини ва уларни тартибга солиш тизимини белгилаб беради. Тартибга солишнинг турли тизимларини шаклланишига, шунинг-дек, миноритар акциядорларни ҳимоя қилиш ва марказлашмаган тарзда улушли эгалик қилиш институтларининг қай даражада ривожланганлиги ҳам ўз таъсирини ўтказади. Ўз-ўзини тартибга солишнинг тарихий ва ҳудудий йўналишларини ўрганиш шуни кўрсатадики, ўз-ўзини тартибга солиш механизмлари ўз ютуғи ҳамда чегараларига эга ва у юрисдикциянинг институционал ўзига хослигидан келиб чиқиб, молия бозори ривожланишининг турли босқичларида турли шаклларда намоён бўлади.
Фиркримизча, молия бозорларини тартибга солиш бўйича зарурат мавжудлиги тан олинган бўлса-да, уни қай кўламда ва даражада амалга ошириш юзасидан мутахассислар етарлича аниқ тўхтамга эга эмаслар.
Молия бозорларини тартибга солиш шакллари ўзгаргани би-лан унинг тарихий мақсадлари бозор иштирокчиларини фао-лиятини барқарорлигига кўмаклашиш, иқтисодий ривожланиш-ни таъминлашда инфляция даражасини жиловлаш, ички ва халқаро пул оқимини самарали ҳаракатини таъминлаш ҳамда молия бо-зорида шаффофлик ва молиявий хавфсизликни таъминлаш ка-билар сифатида деярли ўзгармасдан қолмоқда. Глобал молиявий инқирознинг чуқурлашуви шароитида, молия бозорларини тар-тибга солишда давлатнинг аралашувини қўллаб-қувватловчилар сафи кенгайиб бораётганлигини кўрсатмоқда.
8-боб. МОЛИЯ БОЗОРИНИ МУВОФИҚЛАШТИРИШ ВА ТАРТИБГА СОЛИШ
Жаҳон тажрибасининг кўрсатишича, халқаро молия бозори ривожланишининг замонавий босқичида монетаризм ва кейнис-чилик тамойилларидан биргаликда фойдаланиб, жараёнларни тартибга солиш мақсадга мувофиқ бўлиб бормоқда.
Do'stlaringiz bilan baham: |
