бошланади ва туртинчи синфда ҳам давом эттирилади. Бошланрич синфда «Гап», «Дарак гап», «Суроқ гап»,
«Буйрук гап», «Ҳис-қаяжон гап», «Содда гап», «Гап булаклари», «Гапнинг уюшик булаклари», «Ундалмали
гаплар» мавзулари назарий урганилади. Бу мавзулар юзасидан турли машклар бажарилади.
Бошланғич синфларда она тили дарсларининг муҳим вазифаларидан бири фикрни ифодалашда
гапдан онгли фойдаланиш куникмасини шакллантириш қисобланади.
Морфология ва лексика, фонетика ва орфография синтаксис асосида
узлаштирилгани учун тилни
урганишда гап устида ишлаш марказий урин эгаллайди. Гап нуткнинг асосий бирлиги булиб, бошланғич синф
укувчилари от, сифат, сон, олмош, феъл, уларнинг муҳим категорияларининг тилимиздаги ролини гап
асосида билиб оладилар. Укувчилар она тили лексикасини ҳам гап негизида эгаллайдилар. Сузнинг лексик
маъноси ва унинг кулланиш хусусиятлари суз бирикмаси ёки гапда маълум булади.
Суз гапда бир маъноли булади (гапдан ташкари бир неча маъно ифодалаш мумкин).
Методист олима Т.Г.Рамзаева бошлангич синфларда гап устида ишлашни шартли равишда беш
йуналишга булади:
1.Гап хакидаги грамматик тушунчани гаакллантириш {тил бирлиги булган гапнинг мух.им белгиларини
ургатиш).
2.Гап структурасини ургатиш (суз бирикмасида сузларнидйг богланиши устида ишлаш, гапнинг грамматик
асосини, бош «а иккинчи даражали булакларнинг хусусиятлари, ёпик ва
1литст гаплар устида ишлаш).
З.Укувчиларнинг нуткида гапнинг максадга ва охангга Куря турларидан
фойдаланиш куникмасини
шакллантириш.
4.Гапда сузларни аник куллаш куникмасини устириш.
5.Ёзма нуткда гапни тугри тузиб ёзиш, (уни бош хдрф билаи» бошлаш, тиниш белгиларини куйиш)
куникмасини шакллактириш.
Ишнинг бу беш йуналиши бир-бирига узаро таъсир этади ве гапнинг айрим томонларини урганиш
максадидагина уларнинг қар бири мустакил муқокама килинади.
Гапни урганиш ва нуткда ундан фойдаланиш куникмасини шакллантириш укувчиларнинг аник
билимларини доимий кенгайтириб, бойитиб боришга асосланади. Укувчи кандай янгиликни билса, унда бу
янгилик заки/>я хабар бериш эхтиёжи тугилади. У уз фикрини ифодалаш учуч кулайрок шакл кидиради.
Демак, алока килиш талабидак гаонй мукаммалрок эгаллаш зарурияти келиб чикади.
«Гап» мавзуси барча синфларда урганилади. Гапнинг белгилари хакидаги билимлар
чукурлаштириб борилади Укувчилар фикр ифодаловчи нутк бирлиги - гап хаккдэги элементар
тасаввурдан гапнинг бош ва
иккинчи даражали булаклари, гапда сузларнинг бокланиши, гапнинг
уюякқ булакларини урганишга утадилар.
Гап устида ишлашнинг бошлангич боскичи савод ургатнш даврига турри келади. Бу даврда укувчилар
гапнинг мухим хусусиятлари (фикр ифодалаши, тугалланган оханг билан айтилиши) билан
танишадилар. Гапнинг бу хусусиятларини
билмасдан туриб, сузлардан гап тузиб булмайди. Агар укувчилар
гапнинг бош булакларини ажрата олмасалар, гап нуткнинг яхлит бирлиги эканини билмайдилар. Эга ва кесим
гапнинг курилиши ва мазмунининг асосини ташкил этади Шунинг учун хам савод ургатиш даврида гапнинг
бош булаклари устида кузатиш утказиш маъкул.
Гапнинг бош булакларини кузатиш билан укувчилар уз фикрларини аник ифодалашга урганадилар,
уларда нуткдан гапни ажратиш куникмаси шаклланади. Гапни урганиш меъёрига караб унинг таркибий
кисмлари, хусусан суз бирикмаси хакидаги тасасаввур аникланади.
Бошлангач синфларда урганиладиган синтактик материал кам булса х,ам, бутун укув йили давомида,
бошка мавзуларга сингдирилган ҳолда гап устида ишлаб борилади.
Дастурга кура 1-синфда укувчиларга гап хакида элементар тушунчалар берилади. Гап тугалланган фикр
билдириши, гап сузлардан ташкил топиши, унинг охирига маълум тиниш белгилари куйилиши қакида
амалий маълумотлар берилади.
2-синфда эса укувчилар гап қақида назарий тушунчалар оладилар. Улар гапдан шу гап ким ёки нима
х,ак,ида айтилганини ва у хдкда нима дейилганини билдирган сузни ажратишга урганадилар.
Аслида
гапнинг грамматик асоси устида ишлаш мана шундан бошланади ва бу бош булакларни урганишга мукаддима
булади.
3-синф гап устида ишлаш янги боскичдир. Укувчилар гапни амалий урганишдан тушунча сифатида
урганишга утади. Улар гапнинг мухим белгиларни билиб оладилар. Бош ва иккинчи даражали булакларнинг
таърифи, эга ва кесим терминлари киритилади.
Бу синфда гапда сузларнинг богланишига катта эътибор берилади. Укувчилар гапнинг асоси (эга ва
кесим)ни ажратадилар, иккиичи даражали булакларни фарклайдилар ва гапдаги икки суз (қоким ва тобе суз)ни,
сузларнинг грамматик жиқатдан, яъни кушимчалар оркали богланишни билиб оладилар.
4-синфда гапнинг уюшик булакларини урганиш билан гап булаклари қакидаги билим кенгайтирилади.
Шундай килиб, укувчиларда гап булаклари зқакидаги тасаввурни устириш гапни узлаштиришда етакчи
қисобланади. Биринчидан, бошлангич синф укувчилари гап булакларини иккита катта гурузқга, (бош ва иккинчи
даражали булаклар)га булинишини узлаштирадилар. Бу синфларда иккинчи даражали булаклар турларга
ажратилмайди. Гапни узлаштириш учун бош ва иккинчи даражали булакларнинг моқияти очилади: бош
булаклар гапнинг грамматик асосини ташкил килади, фикр, асосан гапнинг грамматик асоси оркали
ифодаланади; иккинчи даражали булаклар эса бош булакларнинг аникловчилик ва тулдирувчилик
вазифасини бажаради.
Иккинчи даражали булакларнинг мозқиятини очиш учун укувчилар гапни тазқлил
киладилар ва улар
кайси гап булагига богланиб, уни изоқлаб келаётганини аниклайдилар. Иккинчи даражали булакларнинг
хусусиятлари гапни ёйиш (йигик гапни ёйик гапга айлантириш) жараёнида яккол куринади. Масалан,
укувчилар қалдиррочлар учиб келди гапини ёзадилар. Фикрни тулик ифодалаш учун гапга каерга? ва качон?
сурокларига жавоб булган сузларни куйиш топширилади. Укувчилар бу вазифани бажариб, кайси гап булаги
(иккинчи даражали булак) фикрни яна аникрок ифодалаганига ишонч эқосил киладилар.
Укувчиларда гапда сузларнинг богланишини аниклаш куникмасини шакллантириш мухим
синтактик ва нуткий куникмалар каторига киради. Суз бирикмаси гап кисми сифатида ажратилади ва
бошлангич синфларни унинг мухим белгилари идрок «қилинади. «Суз бирикмаси» атамаси дарсликларга
киритилмаган, таърифи берилмайди. Аммо кичик ёшдаги укувчилар унинг
куйидаги мухим белгиларини
амалий билиб олишлари зарур:
1.Суз бирикмаси мазмун ва грамматик томондан богланган икки суз. Масалан, Дунё халклари тинчлик
учун курашадилар гапида икки суз бирикмаси бор:
1)дунё халклари; 2)тинчлик учун курашадилар. 2.Суз бирикмасида бир суз хоким иккинчи суз тобе бқлади.
?қоким суздан тобе сузга сурок берилади, тобе суз шу сурокка жавоб булган суздир. Масалан, (кандай?)
иктидорли укувчилар (каерга?) тугаракка аъзо булдилар. Эга ва кесим суз бирикмаси эмас, улар гапнинг
асосини ташкил килади.
Гап таркибидаги суз бирикмаларни ажратиш куникмаси узок
машк давомида шакллантириб
борилади. Бунинг учун укувчиларнинг суз бирикмасидан бир сузнинг бошка сузга тобелигини
тушунишга каратилган машклар тизимидан фойдаланилади.
1.Гапларни ёйиш. Бунинг учун гапнинг кайси булаги ёйишни талаб килишини аниклаш. Масалан,
Дарахтлар гуллабди гапини тахлил килиш учун берилган эга ва кесим (гапнинг асоси) ажратилади,
дарахтлар качон гуллашини айтиш учун гапга кандай сузни кушиш керак? Бу суз гапнинг кайси булаги
булади? (Иккинчи даражали булак). У гапнинг кайси булагига богланади? (тобеланади?) (Кесимга богланади)
1қачон гуллайди? (апрелда гуллайди) Гапга эгани изохлайдиган яна битта суз куйинг. қандай гап хосил булди?
(Мевали дарахтлар апрелда гуллайди).
2.Сузлар аралаш берилган гапни кайта тиклаш. Аввал гапнинг асослари (эга ва кесим) тикланади
(аникланади), сунг суроклар ёрдамидаиккинчи даражали булаклар (суз бирикмалари) «топилади», тикланади.
Масалан, Машинада теримчи, теради, пахтани.
-Гап ким хакида айтилган? (Теримчи хакида, Ким? теримчи)
У хакда нима дейилган? (Теради. Теримчи теради - бош булаклар).
-суроклар ёрдамида суз бирикмасини топинг. Нимани теради? (Пахтани теради) Нимада теради?
(Машинада теради). Кейин гапда сузларнинг кулай тартиби аникланади. (Теримчи пахтани машинада
теради). Гап охаши устида ишланади.
З.Узлуксиз (тиниш белгиларисиз) матндан гапларни ажратиш. Машкнинг бу тури онгли булиши учун хар
би
Р гапнинг бош булакларини ва суз бирикмаларини ажратиш лозим.
4.Гапни тах.лил килиш ва шемани тузиш. Гап тахдил килинаётганда дастлаб унинг асоги ажратилади,
кейин эгани изох.ловчи иккинчи даражали булак, кесимни изохловчи иккинчи даражали булак, бошка иккинчи
даражали булакни изохловчи иккинчи даражали булак ажратилади. Шундай килиб, аста~секин суз
бирикмалари аниклана боради.
5.Уқитувчи берган шема ёки суроклар асосида гап тузиш: хим? кимларни? нима килади? (Шифокор
касалларни даволайди).
Суз бирикмаси икки йуналишда олиб борилади:
3) суз бирикмасига гап ичида гапнинг таркибий кисми сифатида каралади;
2) суз бирикмасига предметнинг ёйик номи сифатида қаралади, масалан, соат - суз, олтин соат, кқл
соат, осма соат, электрон соат - сқз бирикмалари.
Куйида гапнинг бош булакларини урганиш мавзуси намуналини келтирамиз.
2- синф. МАВЗУ:
Гап (гап асосини аниклаш).
Do'stlaringiz bilan baham: