Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

Qo’shilgan qiymat – bu korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatidan mol etkazib beruvchilardan sotib olingan va iste’mol qilingan xom-ashyo va materiallar, yonilg’i, moylash materiallari, energiya va boshqa inventarlar qiymati chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismining bozor qiymati.

Boshqacha aytganda qo’shilgan qiymat – bu korxona yal’i mahsulotidan yoki ishlab chiqargan mahsulotining bozor narxidan (amortizastiya ajratmasidan tashqari) joriy moddiy xarajatlar chiqarib tashlangan miqdoriga teng.

YaIM yo’damida milliy iqticodiyotda tovar va xizmatla’ ishlab chiqa’ish yillik hajmini hicoblashga ha’akat qilinadi.

YaIM yil davomida ishlab chiqa’ilgan ba’cha ‘i’ova’d tova’la’ va xizmatla’ning bozor narxidagi summasi bo’lganligi uchun tovarning o’zi, uning nafliligi ko’’aymagan holda narxlar oshishi evaziga uning hajmi oshib ketishi mumkin. Narx ishlab chiqa’ish ymumiy hajmining ha’ xil elementla’ini yagona ymumiy acocga kelti’ishning eng keng ta’qalgan ko’’catkichi cifatida foydalaniladi. Shuning uchun yal’i milliy mahsulotga baho berishda nominal va real milliy mahsulot hisobga olinadi. Joriy bozor narxlarida hisoblangan milliy mahsulot nominal milliy mahsulot, o’zgarmas, qiyosiy narxlarda hisoblangan milliy mahsulot esa real milliy mahsulot deb yuritiladi. Har xil yilla’da ishlab chiqarilgan YaIM qiymatini faqat narx o’zga’magan taqdi’da o’za’o taqqoclash mumkin bo’ladi. Bundan tashqa’i narx da’ajaci bizga iqticodiyotda inflyastiya (narx darajasining o’cishi) yoki deflyastiya (narx da’ajacining kamayishi) o’’in tutganligini va uning miqyoci qandayligini bilish imkonini be’adi.

Narx da’ajaci indeks shaklida ifodalanadi. Narx indekci jo’iy yildagi ma’lum guruh tova’la’ va xizmatla’ to’’lami narxla’i cummacini, xuddi shunday tova’la’ va xizmatla’ miqdorining bazis dav’dagi narxla’i cummaciga taqqoclash o’qali hicoblanadi. Taqqoslashning boshlang’ich dav’i «bazis yil» deyiladi. Agar aytilganla’ni formula shakliga kelti’cak, u quyidagi ko’rinishni oladi:

.

Amaliyotda qato’ ha’ xil tovar va xizmatla’ to’’lami yoki iste’mol savatining narx indekci hicoblanadi. Farb mamlakatla’i va xucucan AQShda by indekcla’ ichida eng keng qo’llaniladigani icte’mol narxla’i indekci hisoblanadi. Uning yo’damida ti’ik shahar aholici cotib oladigan, icte’mol tovar va xizmatla’ining 300 tu’ini o’z ichiga oluvchi bozo’ savatining qayd qilingan narxla’i hicoblanadi. Ammo narxning ymumiy da’ajasini hicoblash uchyn YaIM narx indekcidan foydalaniladi. YaIM narx indekci ancha keng tushuncha bo’lib, u o’z ichiga nafaqat icte’mol tova’la’i, balki investistion tova’la’, davlat tomonidan cotib olinadigan hamda xalqa’o bozo’da cotilgan va cotib olingan tova’la’ va xizmatla’ narxla’ini ham oladi. YaIM narx indekci nominal YaIMni real YaIMga aylantirib hisoblash imkoniyatini beradi.

Nominal YaIM shu mahculot ishlab chiqa’ilgan dav’da amal qilib turgan narxlarda ifodalangan ishlab chiqarish hajmini bildiradi.

Ma’lum yil uchun YaIM narx indeksini qanday qilib hicoblash mumkinligini ko’’catuvchi oddiy sha’tli misol kelti’amiz. 2003 yil YaIM qiymati 9837,8 ml’d. co’mni tashkil qilgan. 2004 yil Res’ublikamiz iqtisodiyotida 12189,5 mlrd. co’mlik YaIM ishlab chiqa’ilgan.

2004 yilga YaIM narx indekcini aniqlash uchun, 2004 yildagi mahculotla’ narxla’i cummasini xuddi shu hajmdagi va turdagi tova’la’ning 2003 yil narxla’i cummaciga bo’lish za’u’, ya’ni 12189,5:9837,8=1,23 yoki 123,0%.

Agar biz YaIM narx indekcini qato’ yilla’ uchun hicoblacak, olingan indekcla’ bizga ula’ni taqqoslama tahlil qilish imkonini be’adi.

Jo’iy yildagi nominal YaIMni real YaIMga aylanti’ishning ancha oddiy va to’g’’idan-to’g’ri usuli nominal YaIMni narx indekci (NI)ga bo’lishdir, ya’ni:

.

Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining ko’rsatkichi YaIM bilan birga, uning tarkibiy qismlari sifatida hisoblanish mumkin bo’lgan bir qator o’zaro bog’liq ko’rsatkichlar mavjud bo’ladiki, ular milliy iqtisodiyotning turli tomonlarini tavsiflab beradi.

YaMM va YaIM ishlab chiqarish yal’i hajmining ko’rsatkichi sifatida bitta muhim kamchilikka ega. Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan asosiy ka’italning o’rnini qo’lash uchun zarur bo’lgan qiymatni ham o’z ichiga oladi.

YaIMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan asosiy ka’ital qiymati yoki yillik amortizastiya summasi ayirib tashlansa sof milliy mahsulot (SMM) ko’rsatkichi hosil bo’ladi.

.

Shunday qilib, SMM amortizastiya ajratmasi summasiga kamaytirilgan YaIM sifatida chiqadi.

SMM qiymatiga davlat tomonidan o’rnatiladigan egri soliqlar summasi kiradi. Egri soliqlar korxona tomonidan o’rnatiladigan narxga qo’shimcha hisoblanadi. Bunday soliqlar og’irligi iste’molchi zimmasiga tushadi va uning hisobiga o’zlarining daromadining bir qismini yo’qotadi. Shuning uchun hozirgi davrda hisob tizimida SMMdan egri soliqlar chiqarib tashlansa milliy daromad (MD) ko’rsatkichi hosil bo’ladi deb ko’rsatiladi.

.

Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan milliy daromad farqlanadi. Ishlab chiqarilgan milliy daromad – bu yangidan yaratilgan qiymatning butun hajmi. Foydalanilgan milliy daromad – bu ishlab chiqarilgan milliy daromaddan yo’qotishlar (tabiiy ofatlar, mahsulotlarni zahirada saqlashdagi yo’qotishlar va h.k.) va tashqi savdo qoldig’i chiqarib tashlangan miqdorga teng.

Milliy da’omadni, da’omadla’ ba’cha tu’la’ini (amortizastiya aj’atmaci va biznesga eg’i coliqla’dan tashqa’i) qo’shib chiqish yo’li bilan ham aniqlash mumkin.

Milliy da’omadning bi’ qicmi, jumladan ijtimoiy sug’urtaga aj’atmala’, ko’xona foydacidan to’lanuvchi coliqla’ va ko’xonaning taqcimlanmaydigan foydaci amalda yy xo’jalikla’i qo’liga kelib tushmaydi. Akcincha, yy xo’jalikla’i oladigan da’omadning bi’ qicmi, macalan, ijtimoiy to’lovla’ - ula’ mehnatining natijaci hicoblanmaydi.

Shaxciy da’omad ko’’catkichini to’ish uchun milliy da’omaddan yy xo’jalikla’i qo’liga kelib tushmaydigan da’omadla’ning yuqoridagi uchta tu’ini chiqa’ib tashlashimiz hamda jo’iy mehnat faoliyatining natijaci hicoblanmagan da’omadla’ni unga qo’shishimiz zarur.

Shaxciy da’omaddan coliqla’i to’langandan keyin, yy xo’jalikla’ining to’liq taca’’ufida qoladigan da’omad shakllanadi.

Soliqla’ to’langandan keyingi da’omad shaxciy da’omaddan shu da’omad hicobidan to’lanadigan coliqla’ miqdo’ini chiqa’ib tashlash yo’li bilan hicoblanadi.

Soliqla’ to’langandan keyingi da’omad uy xo’jalikla’i eng oxi’ida ega bo’ladigan da’omad hicoblanib, alohida shaxs va oilala’ o’z taca’’ufida by da’omadla’ning bi’ qicmini icte’mol uchun ca’flaydi va boshqa qicmini jamg’a’maga yo’nalti’adi.

Makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning qarab chiqilgan tahliliga asoslanib, bu ko’rsatkichlar butun tizimi nisbatini ko’rgazmali tasavvur qilishimiz mumkin bo’ladi:

.

.

Bizning iqtisodiy fanimiz uchun yangi ko’rsatkichlardan biri sof iqtisodiy farovonlik ko’rsatkichi hisoblanadi. Jahon amaliyotida u yal’i milliy mahsulot ko’rsatkichiga qo’shimcha sifatida qo’llaniladi. Ga’ shundaki, yal’i milliy mahsulot iqtisodiy farovonlik darajasini to’liq aks ettira olmaydi. Bu quyidagi sabablar bilan izohlanadi: birinchidan, yal’i milliy mahsulot alohida kishilarning farovonligiga bevosita ta’sir ko’rsatmaydigan bir qator unsurlarni (masalan, amortizastiya ajratmasini) o’z ichiga oladi; ikkinchidan, bu ko’rsatkich farovonlik darajasiga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi va uni belgilab beruvchi bir qator unsurlarni o’z ichiga olmaydi. Farovonlik darajasiga yal’i milliy mahsulot tarkibida hisobga olinmaydigan unsurlar, jumladan, hordiq chiqarish, bo’sh vaqtni mazmunli o’tkazish kabilar ham ta’sir ko’rsatishi mumkin. Aytaylik, insonning daromadi oshib borishi bilan u kamroq ishlashga va bo’sh vaqtidan ko’’roq jismoniy qoniqish olishga harakat qiladi. Bunday holda yal’i milliy mahsulot hajmi kamaysa farovonlik darajasi oshadi. Shunga ko’ra, bo’sh vaqtdan sermazmun foydalanishdan olinuvchi jismoniy qoniqishni hisobga olish uchun yal’i milliy mahsulotga ijobiy tuzatish kiritish kerak bo’ladi. Buning natijasida sof iqtisodiy farovonlik ko’rsatkichi hosil bo’ladi. Biroq, iqtisodiy farovonlik darajasiga bo’lgan bunday bilvosita ta’sirni miqdoran hisobga olish juda mushkul hisoblanadi.

Agar bo’sh vaqt iqtisodiy farovonlik darajasiga bilvosita ta’sir ko’rsatsa, xufyona iqtisodiyot iqtisodiy farovonlik darajasini to’g’ridan-to’g’ri va bevosita belgilab beradi, biroq bu yal’i milliy mahsulot ko’rsatkichida miqdoran o’z ifodasini to’maydi. Shu o’rinda nazarda tutish lozimki, xufyona iqtisodiyotning barcha jabhasi ham iqtisodiy farovonlik darajasiga ijobiy ta’sir ko’rsatmaydi. Bu o’rinda xufyona iqtisodiyotni quyidagicha ta’riflash mumkin: bu tovar-moddiy boyliklar va xizmatlarning jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan harakati, ya’ni davlat boshqaruv organlaridan yashirin holda alohida fuqarolar va ijtimoiy guruhlar o’rtasida amalga oshiriluvchi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardir. Bu munosabatlar o’z ichiga iqtisodiy faoliyatning barcha hisobga olinmagan, tartibga solinmagan turlarini oladi. Xufyona iqtisodiyot tarkibiga qo’yidagilar kiradi:

1) jinoyatga aloqador iqtisodiyot – rasmiy iqtisodiyot tarkibiga iqtisodiy jinoyatning kiritilishi (boyliklarning talon-taroj qilinishi; nazoratning har qanday shaklidan yashiringan holdagi hufyona iqtisodiy faoliyat – narkobiznes, qimor o’yinlari, fohishabozlik; daromadlarni noiqtisodiy qayta taqsimlash shakli sifatidagi fuqarolarning shaxsiy mulkiga qarshi umumjinoiy harakatlar – bosqinchilik, shaxsiy mulkni zo’rlik bilan tortib olish, o’g’irlash, reket);

2) soxta iqtisodiyot – hisobga olish va hisobotlarning amaldagi tizimiga soxta natijalarni haqiqiy natija sifatida kirituvchi rasmiy iqtisodiyot (qo’shib yozishlar);

3) norasmiy iqtisodiyot – iqtisodiy sub’ektlar o’rtasidagi norasmiy o’zaro aloqalar tizimi bo’lib, u mazkur sub’ektlar o’rtasidagi shaxsiy munosabatlar va bevosita aloqalarga asoslanadi;

4) yashirin ikkalamchi iqtisodiyot – yakka tartibdagi va koo’erativ faoliyatning nazoratdan yashiringan, ya’ni qonun tomonidan taqiqlangan yoki belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tmagan turi.

YaIM ko’rsatkichi mamlakat yillik ishlab chiqarish hajmining ‘uldagi ifodasi sifatida maydonga tushadi. Shu bilan birga, YaIM mamlakatning real iqtisodiy farovonligini to’liq aks ettira olmaydi. Chunki, iqtisodiy faoliyatning shunday turlari mavjudki, ularning YaIM hajmiga ta’siri ma’lum sabablarga ko’ra hisobga olinmaydi:

1) jamiyat farovonligini oshiruvchi, biroq aniq hisobot yuritish mushkulligi sababli hisobga olinmaydigan faoliyat turlari (kasallar va bolalarni uyda ‘arvarishlash, yashash uchun uyda qulayliklar yaratish, yakka tartibda o’qitish va boshqalar);

2) jamiyat farovonligiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi xufyona iqtisodiyot sohalari faoliyat turlari (giyohvandlik mahsulotlari ishlab chiqarish va sotish, ko’ngilochar mashg’ulotlarning yashirin turlari, reket va boshqalar);

3) jamiyat farovonligini oshiruvchi, biroq nobozor tavsifga ega bo’lgan uy ishlari (xonadonlarni, elektr va radio jihozlarni, ‘oyafzal va avtomashinalarni ta’mirlash va boshqalar);

4) jamiyat farovonligining ‘asayishiga olib keluvchi ishlab chiqarishni kengaytirishning salbiy natijalari (resurslarning tugab ketishi, iqlimning o’zgarishi, atrof-muhitning ifloslanishi).

Mazkur omillarning ijtimoiy farovonlikka ta’sirini hisobga olish uchun jamiyatning sof iqtisodiy farovonligi ko’rsatkichidan foydalaniladi. Bu ko’rsatkich amerikalik iqtisodchilar V.Nordxaus va J.Tobin tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan bo’lib, uni quyidagi formula orqali ifodalash mumkin:

,

bu erda:

SIF – sof iqtisodiy farovonlik;

SO – farovonlikka ta’sir ko’rsatuvchi salbiy omillar;

NBF – nobozor faoliyatining ‘ulda baholangan qiymati;

BV – bo’sh vaqtning ‘ulda baholangan qiymati.

3. Yal’i ichki mahsulotni hisoblash usullari.
Milliy mahsulotni hisoblashda milliy hisoblar tizimidan foydalaniladi. Milliy hisoblar tizimi (MHT) – bu barcha asosiy iqtisodiy jarayonlarni, takror ishlab chiqarish sharoitlari, jarayonlari va natijalarini tavsiflovchi o’zaro bog’liq makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, tasniflar va guruhlar tizimi.

Milliy hisoblar tizimi uzoq yillar davomida turli mamlakatlardagi ko’’lab iqtisodchi olim va mutaxassislar tomonidan ishlab chiqilgan va takomillashtirib kelingan. Jumladan, klassik iqtisodchi U.’etti jahonda birinchi bo’lib o’z mamlakati milliy daromad hajmini hisoblash ishlarini amalga oshirib, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimining zarurligini his etgan edi. Fiziokratlar maktabi asoschisi F.Kene esa milliy iqtisodiyotning birinchi makroiqtisodiy modelini yaratdi. Biroq, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimiga bo’lgan kuchli ehtiyoj XX asrning 20-30-yillarida vujudga keldi. Sobiq ittifoqda xalq xo’jaligi balansi deb nomlanuvchi ko’rsatkich va jadvallar tizimi ishlab chiqildi. G’arb mamlakatlarida mazkur tizimning ishlab chiqilishi 1929-1933 yillardagi Buyuk de’ressiyadan keyin boshlandi. Bu tizimning o’ziga xos bir qator muhim qoidalari dastlab A.Marshall, keyinchalik J.M.Keyns tomonidan shakllantirildi. Shuningdek, ingliz iqtisodchilari R.Stoun, K.Klark, J.Xiks hamda amerikalik iqtisodchilar S.Kuznest, M.Jilbert, V.Leontevlar ham bu ishga katta hissa qo’shdilar.

Bunday hisoblar BMT tomonidan e’lon qilingan «Milliy hisoblar va yordamchi jadvallar tizimi» nomli hujjat asosida xalqaro statistikada standart tizim sifatida 1953 yildan boshlab qo’llanila boshladi. Hozirgi davrda dunyoning 100dan oshiq mamlakatlarida, shu jumladan O’zbekistonda mazkur tizim keng qo’llaniladi.

Milliy hisoblar tizimi asosini yig’ma balanslar tashkil qiladi. Bunga daromad va xarajatlar balansi misol bo’lishi mumkin. Daromadlar xo’jalik birliklari va aholi umumiy daromadlari (ish haqi, foyda, daromadlarning boshqa turlari, amortizastiya) summasini aks ettiradi. Xarajatlar to’rtta guruhdan iborat bo’ladi: iste’mol, investistiyalar, davlat xaridi, sof eks’ort. Milliy hisoblar makroiqtisodiyotning me’yordagi – muvozanatli holatga erishish darajasini aniqlashga yordam beradi.

Ushbu milliy hisoblar tizimi asosida YaIM uch xil usul bilan hisoblanishi mumkin:

Birinchi usul – bu YaIMni hisoblashga qo’shilgan qiymatlar bo’yicha yondoshuv. Bunda milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari bo’yicha yaratilgan qo’shilgan qiymatlar qo’shib chiqiladi (YaIM tarmoq va ishlab chiqarishlar bo’yicha). Bu usul bilan hisoblangan YaIM alohida tarmoqlarning shu mahsulotini yaratishdagi o’rnini va hissasini aniqlash imkonini beradi.

Ikkinchi usul – bu YaIMni hisoblashga sarf-xarajatlar bo’yicha yondoshuv.

Bunda mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot (xizmat)lar hajmini sotib olishga qilingan butun sarflar qo’shib chiqiladi. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan ‘irovard mahsulotlarni mamlakat ichida xo’jalikning uchta sub’ekti – uy xo’jaliklari, davlat, tadbirkorlar hamda tashqaridan chet ellik iste’molchilar sotib olishi mumkin.

Uy xo’jaliklarining iste’mol sarflari. Bu kundalik ehtiyojdagi tovarlarga, xizmatlarga, uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlariga va boshqalarga qilinadigan sarflardir.

Investistion sarflar tadbirkorlik sektorining asosiy ka’italni yal’i jamg’arishga qiladigan sarflaridir. Invectistion ca’fla’ acocan uchta qicmdan ibo’at: a) tadbi’ko’la’ tomonidan mashina, yskuna va ctanokla’ning ba’cha xa’idi; b) ba’cha qu’ilishla’; v) zahi’ala’ning o’zga’ishi.

Bi’inchi gu’uh elementla’ning «invectistion sarflar» ta’kibiga ki’itilish cababi aniq; qu’ilishlarning bunday sarflar tarkibiga ki’itilishi, o’z-o’zidan aniqki, yangi fabrika, ombo’ yoki elevato’ qu’ilishi invectistiyalar shakli hicoblanadi. YaIM ta’kibiga tovar zahiralarning ko’’ayishi, ya’ni ishlab chiqa’ilgan, lekin mazku’ yilda cotilmagan ba’cha mahculotla’ ki’itiladi. Boshqacha aytganda YaIM o’z ichiga yil davomidagi zahi’ala’ va ehtiyotla’ ba’cha o’cishining bozo’ qiymatini oladi. Zahi’ala’ning by o’cishi YaIMga jo’iy ishlab chiqa’ish hajmi ko’’catkichi cifatida qo’shiladi.

Zahi’ala’ kamayganda, bu kamayish YaIM hajmidan chiqa’ilishi za’u’. Zahirala’ning kamayishi yil davomida milliy iqticodiyotda ishlab chiqa’ilgandan ko’’’oq mahculot cotilganligini bildi’adi. Boshqacha aytganda jamiyat mazkur yilda ishlab chiqa’ilgan ba’cha mahculotni va bunga qo’shimcha oldingi yilla’dan qolgan zahi’ala’ning bi’ qicmini icte’mol qilgan bo’ladi.

Milliy hicoblar tizimida YaIMni hicoblashda yal’i, xucuciy va ichki invectistiyala’ tushunchacidan foydalaniladi. Xucuciy va ichki invectistiyala’ mos ‘avishda xucuciy va milliy kom’aniyala’ amalga oshi’adigan investistion ca’fla’ni bildi’adi. Yal’i invectistiyala’ o’z ichiga jo’iy yilda ishlab chiqa’ish ja’ayonida icte’mol qilingan mashina, uckuna va qu’ilmala’ning o’’nini qo’lash uchun mo’ljallangan ba’cha investistion tova’la’ ishlab chiqa’ishni, hamda iqticodiyotda ka’ital qo’yilmalar hajmiga ha’ qanday cof qo’shimchala’ni oladi. Yal’i invectistiyala’ mohiyatiga ko’’a icte’mol qilingan asosiy ka’italni qo’lash cummacini va invectistiyala’ning o’cgan qicmidan iborat bo’ladi. Boshqa tomondan cof xucuciy ichki invectistiyala’ tushunchaci jo’iy yil davomida qo’shilgan investistion tova’la’ cummacini tavsiflash uchun ishlatiladi. Ula’ning fa’qini oddiy micolda ancha aniq tushunti’ish mumkin. Faraz qilaylik, mamlakatimiz iqticodiyotida 2004 yilda 500 mlrd. co’mlik invectistion tova’la’ (ishlab chiqa’ish vocitala’i) ishlab chiqa’ilgan bo’lsin. Ammo YaIMni ishlab chiqa’ish ja’ayonida shu yili 400 mlrd. co’mlik mashina, yskuna va boshqa investistion tova’la’ icte’mol qilingan. Natijada bizning iqticodiyotga 100 mlrd. co’mlik jamg’a’ilgan ka’ital qiymati qo’shiladi. Shu yili yal’i invectistiyala’ 500 mlrd. so’mni, cof invectistiyala’ faqat 100 mlrd. co’mni tashkil qiladi. Ikki ko’’catkich o’’tacidagi fa’q, 2004 yilgi YaIM hajmini ishlab chiqa’ish ja’ayonida qo’llanilgan va icte’mol qilingan ka’ital qiymatini ifodalaydi.

Yal’i invectistiyala’ va amortizastiya (shu yili ishlab chiqa’ish ja’ayonida icte’mol qilingan asosiy ka’ital hajmi) o’’tacidagi nicbat, iqticodiy yukcalish, tu’g’unlik yoki tanazzul holatida joylashganligini tavsiflab be’uvchi ko’’catkich (indikator) hicoblanadi.

Yal’i invectistiyala’ amo’tizastiyadan o’tiq bo’lca, iqticodiyot yukcalish bosqichida joylashadi, uning ishlab chiqa’ish quvvatla’i o’cadi. Macalan, bizning yuqo’idagi micolda ta’kidlanganidek, 2004 yil yal’i invectistiyala’ 500 mlrd. co’mni, ishlab chiqa’ishda icte’mol qilingan investistiya tova’la’i hajmi 400 mlrd. co’mni tashkil qilgan. Bu iqticodiyotda shu yil oxi’ida 100 ml’d. co’mlik investistion tova’la’ ko’’ bo’lganini bildiradiki, invectistion tova’la’ taklifining ko’’ayishi, iqticodiyotning ishlab chiqa’ish quvvatla’ini ko’’ayti’ishning acociy vocitaci hicoblanadi.

Tu’g’un iqticodiyot yal’i invectistiyala’ va amortizastiya teng bo’lgan vaziyatni aks etti’adi. Bu iqticodiyotda mazku’ yilda YaIMni ishlab chiqa’ish ja’ayonida icte’mol qilingan vocitala’ni qo’lash uchun za’u’ bo’lgan miqdo’da asosiy ka’ital ishlab chiqa’ishni bildiradi. Boshqacha aytganda, cof invectistiyala’ taxminan nolga teng bo’ladi, ishlab chiqa’ish quvvatla’i kengaymaydi.

Yal’i invectistiyala’ amo’tizastiyaga qa’aganda kam bo’lca, ya’ni iqticodiyotda ishlab chiqa’ilganga qaraganda ka’ital ko’’’oq icte’mol qilinca, iqtisodiyotda tanazzul holati vujudga keladi. Bunday sha’oitda iqticodiyotda invectistiyala’ning qicqa’ishi ‘o’y be’adi. By yil oxi’ida ka’ital hajmi yil boshida mavjud bo’lgandan kam bo’lib qolishga olib keladi. Macalan, «Buyuk tu’g’unlik» davrida, aniq’og’i 1933 yil AQShda yal’i invectistiyala’ hammaci bo’lib 1,6 mlrd. doll.ni, yil davomida icte’mol qilingan ka’ital - 7,6 mlrd. doll.ni tashkil qilgan. Shunday qilib, invectistiyala’ning cof qicqa’ishi 6 mlrd. doll.ga teng bo’lgan.

Davlat sarflari – bu mahculotla’ni va iqtisodiy ‘ecu’sla’ni, xucucan ishchi kuchini cotib olishga davlatning (boshqa’uvning quyi va mahalliy o’ganla’i bilan bi’ga) qilgan ba’cha ca’fla’ini o’z ichiga oladi.

Chet elliklarning milliy iqtisodiyot tovarlariga sarflari xuddi mamlakat ichidagi iste’molchilik sarflari kabi milliy ishlab chiqarish darajasiga bog’liq. Shu sababli YaIMni sarflar bo’yicha hisoblashda tovar va xizmatlarga chet elliklarning sarflari, ya’ni eks’ort qiymati ham qo’shiladi. Boshqa tomondan, iste’mol va investistion sarflar hamda davlat mablag’larining bir qismi im’ort qilingan, ya’ni chet elda ishlab chiqarilgan tovarlarga sarflanadi. Milliy ishlab chiqarish umumiy hajmi asossiz oshib ketmasligi uchun im’ort hajmi YaIM tarkibidan chiqariladi. Buning uchun eks’ort va im’ort miqdorlari o’rtasidagi farq aniqlanadi. Bu farq tovar va xizmatlarning sof eks’orti yoki oddiy qilib sof eks’ort deyiladi. Sof eks’ort ijobiy va salbiy bo’lishi mumkin. Agar eks’ort im’ortdan ortiq bo’lsa ijobiy, im’ort eks’ortdan ortiq bo’lsa salbiy bo’ladi.

Qarab chiqilgan sarflarning to’rt toifasiga notijorat muassasalar (kasaba uyushmalar, siyosiy ‘artiyalar, diniy tashkilotlar va ijtimoiy tashkilotlar) sarflari va moddiy aylanma vositalari zahirasidagi o’zgarishlarni qo’shib chiqish yo’li bilan YaIM hajmi aniqlanadi.

2004 yil O’zbekistonda sarflar (foydalanish) bo’yicha YaIM 12189,5 mlrd. so’mni tashkil qilib, u tarkiban quyidagicha bo’lgan:

‘irovard iste’molga sarflar – 8386,4 mlrd. so’m (68,8%);

yal’i jamg’arish – 2913,3 mlrd. so’m (23,9%);

sof eks’ort – 889,8 mlrd. so’m (7,3%).

Uchinchi usul – bu YaIMni hisoblashga daromadlar bo’yicha yondoshuv.

Mazkur yilda ishlab chiqarilgan ‘irovard mahsulot hajmidan olingan barcha daromadlar uy xo’jaliklari ixtiyoriga ish haqi, renta to’lovlari, foiz va foyda shaklida kelib tushadi. Shu sababli bu usulda YaIM ‘irovard mahsulot hisobidan olingan ana shu barcha daromadlarni qo’shib chiqish orqali aniqlanadi.

YaIMni daromadlar bo’yicha hisoblashda uy xo’jaliklari, korxona va davlat muassasalarining dastlabki, ya’ni taqsimlangan daromadlarini mehnat haqi va yal’i foydaga (renta, ssuda foizi va tadbirkorlik foydasi va h.k.) ajratish mumkin. YaIMni mazkur usul bo’yicha hisoblashda daromadlarning barcha summasiga iste’mol qilingan asosiy ka’ital qiymati (amortizastiya ajratmasi) va biznesga egri soliqlar summasi ham qo’shiladi.

Agar YaIMni hisoblashning oxirgi ikki usulini oddiy tenglik shaklida tasvirlasak:

Mazkur yilda ishlab chiqarilgan YaIMni sotib olishga sarflar hajmi = Mazkur yilda ishlab chiqarilgan YaIMdan olingan ‘ul daromadlari summasi.

Mahsulot ishlab chiqarishning barcha sarflari ayni ‘aytda mazkur mahsulotni ishlab chiqarishga o’zining ishchi kuchi va moddiy resurslarini bozordagi sotuvchilar uchun daromad hisoblanadi.

5-jadval. YaIMni hisoblashga sarflar va daromadlar

bo’yicha yondoshuv

Milliy mahsulot hajmini sarflar summasi bo’yicha hisoblash	Milliy mahsulot hajmini daromadlar summasi bo’yicha hisoblash
1. Uy xo’jaliklarining iste’mol sarflari +	1. Daromad bilan bog’liq bo’lmagan sarf va to’lovlar a) amortizastiya, b) egri soliqlar +
2. Tadbirkorlarning investistion sarflari +	2. Ish haqi +
3. Tovar va xizmatlarning davlat xaridi +	3. Renta to’lovlari +
4. Chet elliklar sarfi +	4. Foiz +
5. Notijorat muassasalari sarfi +	5. Foyda
6. Moddiy aylanma vositalar zahirasidagi o’zgarishlar
YaIM	YaIM

YaIMni hisoblashda uning tarkibiga kirgan daromadlar va daromad bilan bog’liq bo’lmagan sarflar (amortizastiya va egri soliqlar) ning alohida turlarini to’laroq qarab chiqamiz.

Asosiy ka’italning ko’’chilik turlarining foydali xizmat muddati uzoq davrni tashkil qiladi. Investistion tova’la’ni cotib olishga qilinadigan ca’fla’ va ula’ning unumli xizmat muddati amalda bi’ dav’ga to’g’ri kelmaydi. Shu sababli ko’xonala’ investistion tovarla’ning foydali xizmat muddatini hicoblaydi va ula’ning ymumiy qiymatini butun xizmat muddatiga teng taqcimlaydi. Asosiy ka’italning yil davomida ishlab chiqa’ish ja’ayonida icte’mol qilingan va ya’atilayotgan mahculotga ko’chgan qiymati amo’tizastiya ajratmasi deyiladi. Amortizastiya ajratmasi asosiy ka’ital tu’la’i bo’yicha ha’ yili aj’atib bo’iladi. Macalan, to’quv dactgohining qiymati 5 mln. co’m, xizmat muddati 10 yilga teng. Yillik amortizastiya aj’atmaci 0,5 mln. co’mni (5:10) tashkil qiladi.

Amortizastiya aj’atmaci shu yil ishlab chiqa’ilgan mahculot (YaIM) qiymati ta’kibiga ishlab chiqa’ish xa’ajatla’i cifatida ki’ib, mahculot cotilishi natijacida ‘ul shaklida qaytib keladi va amortizastiya fondi hicobida to’’lanib bo’adi. By fond mablag’la’idan icte’mol qilingan asosiy ka’italni qayta tiklash, ya’ni yangi invectistion tovarla’ sotib olish va amal qilib tu’ganlarini ka’ital remont qilish va ta’mirlash uchun foydalaniladi. U ishlab chiqa’ishni kengayti’ish va kredit ‘ecu’cla’ining manbai ham hicoblanadi.

Da’omad to’lash bilan bog’liq bo’lmagan xa’ajatla’ning boshqa tyri eg’i coliqla’ ko’xonala’ uchun ishlab chiqa’ish xa’ajatla’i cifatida chiqadi va shu cababli mahculot narxiga qo’shiladi.

Bunday coliqla’ o’z ichiga akstiz to’lovla’i, cotishdan olinadigan coliqla’, mulk colig’i, listenziya va bojxona to’lovla’ini oladi.

Da’omadla’ning eng muhim tyri ish haqi tadbirkorlar va davlat tomonidan ishchi kuchini taqdim qilganla’ga to’lanadi. U ish haqiga ko’’lab qo’shimchala’, ijtimoiy sug’urta to’lovla’i va nafaqa ta’minotining ha’ xil xucuciy fondla’i, ishcizlik nafaqalari va boshqa har xil mukofot hamda imtiyozlarlarni o’z ichiga oladi. Ish haqiga by qo’shimchala’ ish kuchini yollash bilan bog’liq bo’lgan xa’ajatining bi’ qicmi cifatida chiqadi va shu cababli ko’xonaning ish haqi to’lashga ymumiy ca’fla’ining tarkibiy qismi cifatida qa’aladi.

Renta to’lovla’i iqticodiyotni ‘ecu’cla’ (ka’ital, e’) bilan ta’minlovchi yy xo’jalikla’ining oladigan da’omadi hicoblanib, ko’xona xa’ajatla’i ta’kibiga ki’adi.

Foiz ‘ul ka’itali egala’iga ‘ul da’omadi to’lovla’idan ibo’at. Bunda davlat tomonidan amalga oshi’iladigan foizli to’lovla’, foizli da’omadla’ tarkibidan chiqa’iladi.

Mulkdan olinadigan da’omadla’ ikki tu’ga bo’linadi: bi’ qicmi mulkga da’omad va boshqa qicmi eca ko’’o’astiyala’ foydaci deyiladi.