Ўзбекистон республикаси олий ва махсус таълим вазирлиги

механик ишлов бериш учун 
қўйим
қолдирилади. Қўйимлар хомакининг ҳамма юзаларига ѐки алоҳида 
қисмларига белгиланади.
Хомаки юзаларида қўйим белгилаш-белгиламаслигига қарамасдан, 
хомакининг ҳамма ўлчамлари учун рухсат етилган четга чиқишлар қуйилади. 
Штампланган хомаки ўлчамларининг четга чиқишлари номинал ўлчамларга 
нисбатан ҳисобланади. Ўлчамлар четга чиқишларининг сабаблари 
қуйидагича: 

хомаки баландлиги бўйича охиригача штампланмаган; 

штамп ейилган ва штамп бўшлиғи охиригача тўлдирилмаган; 

материал сиртидаги нуқсонлар; 

штамп бўшлиғига жойлаштириладиган хомаки ҳажмининг бир 
хил эмаслиги; 

хомаки материали совиганда бир текис киришмаслиги. 
Қўйим қиймати ва хомаки ўлчамларининг четга чиқишлар қийматлари 
хомаки массасига, материалига ва поковканинг мураккаблик гуруҳига 
боғлиқ. Мураккаблик гуруҳи хомаки ҳажмини (V
хом
) хомакини қамраб олиб 
атрофида чизилган цилиндр ѐки параллелепипед кўринишдаги шакл ҳажмига 
(V
шакл
) нисбатидан аниқланади: 
С = V
хом
/ V
шакл
“С” коэффициентнинг қийматига кўра тўртта мураккаблик гуруҳи 
мавжуд: 
1-чи гурух - 1,0 ≥ С ≥ 0,63 билан ажралади; 
2-чи гурух - 0,63 ≥ С ≥ 0,32; 

---

45 
3-чи гурух - 0,32 ≥ С ≥ 0,16; 
4-чи гурух - С < 0,16. 
Мураккаблик бўйича гурух русуми ошиши билан деталнинг 
технологиклиги пасаяди, механик ишлов беришда металл йўқотиши ошади, 
хомаки аниқлиги пасаяди. 
Деталнинг ортиқчаларини кесганда ва термик ишлаганда детал 
қийшайиб кетишига олиб келадиган шаклни лойиҳалаш тавсия этилмайди. 
Деталда қўшимча қовурғаларни белгилаш қийшайишни кескин камайтиради.
Ажратиш чизиғи-текислиги
(штамп паллаларини ажратадиган 
текислик ) 
Деталлар шаклини лойиҳалашда ажратиш чизиғи битта текисликда 
ѐтишини таъминлаш керак. Бундай деталлар учун оддий ва арзон қурилма-
мосламалар ишлатилади. Бундан ташқари ажратиш чизиғи-тўғри чизиқ 
бўлса, штамплаш жараѐни осон кечади ва бузилган деталлар бу ҳолда кам 
бўлади. Аммо баъзи ҳолатларда хомаки массаси камайса ѐки хомакини 
юзаларига механик ишлов бермасдан олиш мумкин бўлса ажратиш чизиғини 
синиқ қилиб олиш ҳам мумкин. 
Масалан, 3.4 а расмда келтирилган деталнинг ажратиш чизиғи тўғри 
чизиқ бўйича танланса, детални ташқи ва ички сиртларини дастгохларда 
ишлаш керак бўлади. Агар ажратиш чизиғи синиқ чизиқ бўйича белгиланса 
(3.4б расм), детални ташқи ва ички юзалари дастгохларда ишланмайди. 
Шунинг учун ажратиш чизиғини тажрибали мутахассислар билан биргаликда 
танлаш керак. Тўғри танланган ажратиш чизиғи болғалаш ва кесиб ташлаш 
штампнинг конструкциясини муракаблаштирмаслик керак. 
Ажратиш чизиғи синиқ чизиқ қилиб лойиҳаланган деталлар учун синиқ 
чизиқнинг горизонталга нисбатан бурчаги 60
0
дан ошмаслик керак. Масалан 
3.5 а расмда синиқ ажратиш чизиғининг I-II кесмаси горизонтал текислигига 
60
0
дан ошган бурчак остида ѐтган, бу штамп тез ейилишига олиб келади. 
3.5б расмдаги деталда бу бурчак 60
0
кичик, штамплаш шароитлари 
яхшиланади. 
Икки томонлама бўртиб турган жойлари, қовурғилари ѐки ариқчалари 
бўлган деталларда ажратиш чизиғини деталнинг ѐн томонида энг катта 
периметр бўйича жойлаштириш керак. Бунда штампланган хомаки 
қисмларининг бир-бирига нисбатан силжишини кузатиш енгиллашади. 

---

46 
Қути шаклдаги деталларда ажратиш чизиғи деворларнинг учидан ўтиш 
керак. Агар бу чизиқ хомаки тагидан ўтса, толалар нотўғри йўналган бўлади 
ва деталнинг механик хоссалари пасаяди. 
Баъзи холатларда ажратиш текислиги поковкани макроструктурадан 
келиб чиққан ҳолда белгиланади. Масалан, тишли ғилдираклар 
штампланганда штампнинг ажратиш текислиги ғилдирак ўқига тик 
жойлашади. Бу ҳолда толаларнинг йўналиши ҳамма тишлари учун бир хил 
бўлади ва тишларнинг мустаҳкамлиги ошади.
Штампнинг ажратиш текислигини белгилашда хомакида механик ишлов 
бериш учун ўрнатиш ва маҳкамлаш жойлари ҳисибга олиниш керак. Бу 
ажратиш текислиги хомакининг цилиндр қисмида маҳкамланишини 
таъминлаш керак.
Иложи 
борича 
детални 
штамп 
палласининг биттасида жойлаштирилиб, 
штампланган хомакилар лойиҳаланиши 
керак. Умумий ҳолатларда ажратиш чизиғи
детални энг катта периметри бўйича 
мақсадга мувофиқ.