Ўзбекистон Республикаси Олий ва махсус ўрта таълим вазирлиги олий ўқув юртларининг талабалари учун дарслик сифатида тавсия этган



Download 8,53 Mb.
bet109/155
Sana09.04.2022
Hajmi8,53 Mb.
#540075
1   ...   105   106   107   108   109   110   111   112   ...   155
Bog'liq
01. kirish

Қандай метод ёрдамида кимёвий реакцияларни бошқариш, берилган хоссаларга эга маҳсулотлар ҳосил қилиш мумкин? Сиз, албатта, бу саволга иккиланмасдан танлаб таъсир этадиган катализаторлар қўллаб, деб жавоб берасиз. Катализ нефтли қайта ишлаш саноатини ўзгартирди ва уни ҳозир аталишича нефтекимёга айлантирди. Нефте-кимё ҳар хил сифатли ёнувчи ва сурков материалларини ҳам, шунингдек, кимёвий маҳсулотларнинг кўпини ишлаб чикариш вазифасини ҳам бир вақгда ҳал этади.
Нефть ва табиий ёнувчи газлар кимёси ва технологияси тарихига кўп машхур олимлар номлари ёзилган, булардан, хусусан, Н.Д.Зелинскийни қайд этип керак. У 1911 йилда босилиб чиққан ишидаёқ танланган катализ углеводородларнинг айланишини бошқаришга ёрдам беришини — нормал парафинлардан юқори октанли изо парафинлар олиш, парафин ва лафтен углеводородлардан ароматик углеводородлар олишни кўрсатиб берган. Нефтни қайта ишлашда каталитик процесслар ривожланишининг асосий боскичлари мана бундай: каталитик крекниг, нефть маҳсулотларини тозалашнинг каталитик усуллари ҳамда нефть маҳсулотларининг сифатини ошириш ва ниҳоят, нефть ва табиий ёнувчи газларни кимёвий синтезлар учун муҳим дастлабки материаллар олинадиган хом ашёга айлантириш ҳозирги вақтда бу хом ашёнинг қандай аҳамиягга эга эканлигини кўз олдига келтириш учун улардан олинадиган маҳсулотларнинг асосий группаларини эслаш керак:
1)авгомобил, трактор, авиация ҳамда стационар двигателлар учун қозон қурилмалари ва саноат печлари учун турли-туман суюқ ҳамда газ ҳолатидаги ёқилғи турлари;
2)деярли барча механизм ва асбоблар учун сурков мойлари, изоляцион ёғлар, кабеллар тўлдириладиган ёғлар, металларни қирқиш ва босим билан ишлашда қўлланиладиган сурков совитиш суюқликлари;
3)йўл битумлари, резина ва лак-бўёк саноати учун махсус битумлар;
4)водород, этилен, пропилен бутилен, изопрен, ацетилен, ароматик углеводорлар, циклогексан хамда аммиак, спиртлар, альдегид ва кетонлар, кислоталар, бўёқлар, доривор моддалар, пластик массалар, синтетик толалар, синтетик каучуклар. Анорганик ишлаб чиқаришнинг олтингугурт ва сульфат кислота ишлаб чиқариш, азотли бирикмалар синтез қилиш каби катта тармоғи ана шу заминда ривожланган. Ҳозирги замон кимё комбинатлари анорганик ва органик ишлаб чиқаришлар бир-бири билан боғланиб кетган комплексдан иборат. Саноатнинг замонавий, нефть ва газини қайта ишлаш каби барча йирик саноат билан бундай чамбарчас боғланиб кетгат бирорта бошқа соҳаси йўқ.
Табиат инсониятга нефть ва табиий газлар каби катта бахт инъом этган экан. Фақат бизларнинг замондошларимиз учун эмас, балки, айниқса, келажак авлодлар учун бундай табиий бойликлардан фаннинг бирор мақсадга қаратилган ривожланишида ва унинг ютуқларидан фойдаланмаслик номаъқулликдир. Бундай масалаларни ҳал этиш мақсадида янги, катта селективликка эга катализаторлар қидирилмоқда. Кейинги вақтларда, масалан гидрокрекинг— водород иштирокида крекинглашга, оғир дистиллятлар кўллаш асосида кимёнинг хом ашё базасини кенгайтиришга, алюмосиликат катализаторлар ўрнига цеолит крекинги қўлланишига эришилди.
Хозирги кунда органик синтез учун хом аше базаси нефть ва табиий газ, тошкумир ва сланецдир. Физик-кимевий кайта ишлаш (крекинг, риформинг, конверсия, пиролиз, кокслаш, хайдаш, ректификация, абсорбция-десорбциялаш) натижасида бошлангич моддалар хисобланган бешта гурух олинади:

  1. парафин углеводлар (СН4 дан С15 – С40 гача)

  2. олефинлар (С2Н2, С3Н6, С4Н9)

  3. ацетилен

  4. углерод оксид ива синтез-газ

  5. ароматик бирикмалар (бензол, толуол, нафтолин ва бошк.) Бу бешта гурух моддаларидан минлаб бошка бирикмалар олинади. Бундан ташкари органик синтез учун ноорганик моддалар хам кулланади: кислоталар, ишкор, сода, хлор, фтор ва бошк.

Органик синтезнинг асосий объекти бу юкоридаги бешта гурухни бирламчи кайта ишлашдир.Олинган маҳсулоталар иккиламчи ва ҳак. боскичларга юборилади.
Бошлангич—Ярим маҳсулот I --- Ярим маҳсулот II --- … --- Тайёр маҳсулот.
Масалан, нефтдан олинган бензол яхши эритувчи хамда фенол, стирол, нитробензол, анилин, молеинангидрид, моносульфокислота ва бошк. олишда ҳом ашё хисобланади. Ярим маҳсулот сифатида портловчи модда, лак-бўёк, фармацевтик препаратлар олишда ишлатилади.
Органик моддаларни олишда типик реакциялардан фойдаланилади.: оксидланиш ва кайтарилиш, гидроланиш, дегидроланиш, гидратация, дегидратация, гидролиз, алкиллаш, конденсация, этерификация, полимеризация, нитролаш, сульфолаш, галогенлаш ва х.
Органик синтезда хар доим параллель, кетма-кет реакциялар содир булади.Битталик реакциялар деярли кетмайди.
Технологик режим параметрларига караб (Т, Р, С, Коо, аралаш. даражаси) битта маҳсулотдан турлича маҳсулот олинади. Асосий маҳсулот хосил булиш жараенининг селективлиги куйидагича аникланади:
kас.мах
S
kкуш.мах
Шунинг учун жараен селективлигини ошириш учун асосий маҳсулотнинг чикишини таъминлайдиган катализаторлар кулланади.
Полимерланиш ва гидроланиш реакцияси купинча босим остида олиб борилади. Кайтар жараенлар эса (десорбция, дегидролаш) вакуум остида олиб борилади. Шундай килинса асосий маҳсулот хосил булиш тезлиги ортади. Органик синтезда жараен тезлигини k ни ошириш учун катализаторлардан ташкари инициаторлар, фотосинтез, радиацион нурланиш кулланади. Нурланиш оркали парафинларнинг оксидланиши, бензолни хлорлаш, этиленни полимерлаш, полимерлар хосил булиши, каучукли вулканлаш ва бошка жараенларни олиб борилади. Олинган маҳсулотлар сифати, тузилиши жихатидан оддий усул билан олинган маҳсулотлардан устун туради.

Download 8,53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   105   106   107   108   109   110   111   112   ...   155




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish