Ўзбекистон республикаси олий ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

Бешинчи босқичда ҳисоб-китоб натижаларини ишлаб чиқиш ЭҲМда 
амалга оширилади, уларнинг атрофлича таҳлили ўтказилади ва хулоса 
қилинади. Бунда хулосаларнинг икки тури бўлиши мумкин: ёки математик 
моделни, ёки олинган натижаларни турли мезонлар бўйича текширувдан 
ўтказиб аниқлаш зарурлиги белгиланади, булар илмий ютуққа айланади 
ҳамда буюртмачига берилади. Амалда эса ҳар икки хулосалар кўпинча учраб 
туради. 
Ҳисоблаш эксперименти технологик туркумининг кўриб ўтилган тархи 
3-расмда келтирилган. 
1. Математик модел тузиш.
2. Ҳисоб-китоблар натижасини ишлаб чиқиш, таҳлил ва хулосалар.
3. Ҳисоблаш алгоритмини ишлаб чиқиш.
4. ЭҲМда ҳисоблаш.
5. Дастурлаштириш.

---

119 
ЭҲМда амалий масалаларни ечиш - мураккаб илмий ишлаб чиқариш 
жараёни, уларни эгаллаш ва бошқариш учун уни ўрганиш зарур. 
Ҳисоблаш экспериментидан фан ва техниканинг кўпгина соҳаларида 
турли амалий масалаларни ҳал этишда фойдаланилади. 
Ядро 
энергетикасида 
физик 
жараёнларда 
содир 
бўладиган 
ҳодисаларни муфассал моделлаштириш асосида реакторларнинг ишлари 
башоратланади. Бунда ҳисоблаш эксперименти табиийсига жуда яқин ўтади, 
бу бутун тадқиқот туркумини тезлаштиради ва харажатларни камайтиради. 
Космик техникада учувчи аппаратлар траекторияси, оғиш бурчаги 
ҳисобланади, радиолокация маълумотлари, йўлдошдан олинган тасвирлар ва 
ҳ.к.лар ишлаб чиқилади. 
Экологияда башоратлаш ва экологик тизимларни бошқариш масаласи 
ҳал этилади. 
Кимёда кимёвий реакциялар ҳисобланади, уларнинг константаси 
аникланади, жадаллаштириш мақсадида макро ва микро даражада кимёвий 
жараёнлар тадқиқ этилади ва ҳ.к. 
Техникада биллурлар ва плёнкалар олиш жараёни, белгиланган 
хоссали материалларни яратиш технологик жараёнлари ва ҳ.к.лар ҳисоб-
китоб қилинади. 
Ҳисоблаш экспериментини қўллаш энг муҳим соҳаси физикадир. 
Масалан, микродунёдаги чизиқсиз жараёнларни ўрганишда бу қўл келади. 
Юқорида келтирилган ва ҳисоблаш экспериментини қўллашнинг 
бошқа мисоллари амалий муаммоларга назарий таҳлил қилиш асосида янги 
замонавий методологиясининг самаралилигидан далолат беради.