|
Моделлаштириш
Modeling
Моделировании
е
тадқиқот объектининг асосий хоссалари сунъий
системада ўрганиш усули
Назария (илмий)
Theory
(scientific)
Теория
(научный)
воқеликнинг у ёки бу соҳасидаги қонуниятлар
ҳақида яхлит тасаввур берувчи илмий билимни
ташкил этиш шакли.
Синтез
Synthesis
Синтез
объектни
яхлит,
бир
бутун
сифатида
қисмларининг бирлиги ва ўзаро боғлиқлиги
асосида ўрганади
Парадигма
Paradigm
Парадигма
илмий вазифаларни ҳал қилишда намуна сифатида
олинган назарий, методологик ва аксиологик
кўрсатмалар тизими.
Таҳлил
Analyse
Анализ
маълумотларни умумлаштирилиши, қиёсланиши,
таҳлил этилиши, талқин қилиниши
Фан
Subject
Наука
инсон фаолияти соҳаси бўлиб, унинг вазифаси
борлиқ ҳақидаги объектив билимларни ишлаб
чиқиш ва назарий томондан тизимлаштириш
ҳисобланади.
Эмперик тадқиқот
методлари
Empirical
research
methods
Эмпирические
методы
исследования
кузатиш,
қиёслаш,
ҳисоблаш,
ўлчаш
ва
эксперимент киради
Эксперемент
Experiment
Эксперемент
аниқ белгиланган шароитда маълум бир ходисани
аниқ мақсад йўлида ўрганиш учун қўйилган
тажрибага айтилади
Хисоблаш
Counting
Счтаться
тор техник маънода берилган мажмуа ёки
тўпламдаги бир типли объектлар сонини аниқлаш
жараёнига айтилади
129
12-БОБ. ИЛМИЙ ПРОГНОЗ ҚИЛИШ ИЖОДИЙ ЖАРАЁН СИФАТИДА
12.1. Илмий билишда прогноз қилишнинг ўрни
12.2. Фанда башорат ижод шакли сифатида
12.3. Иқтисодий тадқиқотларда илмий ижод ва башорат
методологиясидан фойдаланиш
Таянч сўз ва иборалар: Билишнинг ижодий фаоллиги, башорат қилиш,
постиндустриал, ахборот, жамият, жадал ва зиддиятли ривожланиш, кимёвий
элементлар, илмий билишнинг таққослаш методи, башорат, прогноз,
иқгисодий ва ижтимоий ривожлантириш, саноат, қишлоқ хўжалиги,
инфратузилма, ёнилғи-энергетика комплекси, иқтисод, демография,
социология.
12.1. Илмий билишда прогноз қилишнинг ўрни
Курсимизнинг аввалги мавзуларини кўриб чиқишда биз инсон ижодига
жамиятда ва табиатда янги, илгари кўрилмаган нарсаларни яратиш
борасидаги фаол ўзгартириш фаолияти деб таъриф бердик.
Билишнинг ижодий фаоллиги, бизнингча, икки ўзаро боғланган
интенцияга, билиш жараёни субъекти бўлган инсоннинг ижодий ва билиш
қобилиятларини рўёбга чиқаришнинг икки йўналишига эга. Биринчидан,
билиш жараёнидаги ижод илмий билимни муттасил тўлдириш, оширишга
йўналтирилган, иккинчидан, ижодий фаоллик мавжуд ҳаққоний билим
асосида табиат ва жамиятнинг бўлғуси ривожланишини озми-кўпми аниқ
башорат қилиш имконини беради.
Инсон ақл-идрокининг келажакни башорат қилиш қобилиятида инсон
ақлининг эвристик, ижодий-бунёдкор қудрати тўлақонли намоён бўлади.
Инсоният ҳамиша келажакни башорат қилишга эҳтиёж сезган. Ҳозирги
замон постиндустриал ахборот жамияти жадал ва зиддиятли ривожланаётган
бугунги кун шароитларида бундай эхтиёж янада ортди. Ҳаётнинг ўзи,
130
ижтимоий тараққиёт, фан, техника, замонавий технология ва ишлаб
чиқаришларнинг ҳозирги замон даражаси келажакни ҳар хил томондан
ўрганиш, тадқиқ қилишга мажбур этмоқда.
Табиат ва жамият ривожланишининг объектив қонунлари ва
тенденцияларини ижодий билиш асосидагина келажак ходисаларини тўғри
башорат қилиш мумкин. Табиат ва жамият қонунларини ижодий ўзлаштириш
олам ва инсон ҳақидаги билимларимиздан ижтимоий тараққиёт
манфаатларида фойдаланиш имконини беради.
Моддий оламнинг келажакдаги тараққиётини прогноз қилиб биз
инсоннинг ўтмиш ва бугунги кун ҳақидаги мавжуд хаққоний билимини
номаълум келажакка онгли равишда экстраполястия қиламиз. Бунга бизнинг
билиш соҳасидаги ижодий қобилиятимиз, кузатувчанлигимиз, мантиқий
фикрлаш ҳамда кузатиш вамушоҳада юритиш орқали тўғри ва теран
хулосалар чиқариш қобилиятимиз кўмаклашади.
Ижтимоий
тараққиётнинг
хилма-хил
жараёнлари
зиддиятли
ривожланишини кузатиб, ижодкор инсон асрлар оша жамиятнинг, унинг
турли соҳалари: сиёсат, иқтисод, маънавият ва маданиятнинг келгуси
ривожланишини башорат қилишга интилиб келган. Масалан, ҳозирги замон
иқтисодиёт назарияси иқтисодий прогноз қилишда математика, эҳтимоллик
назарияси, математик ва иқтисодий статистика, компютерларда мураккаб
ҳисоб-китоблар қилиш ва ҳоказоларнинг кучли тадқиқот аппаратидан
фойдаланади.
Ижтимоий тизимларнинг ривожланишини илмий прогноз ва башорат
қилиш ўзининг теранлиги, мураккаблиги ва бетакрорлиги билан ажралиб
туради. Жамият тарихида иккита мутлақо бир хил ҳодиса бўлиши мумкин
эмас. Ҳар бир тарихий ҳодиса ўзига хос ва бетакрордир. Кишилик
жамиятининг тарихий таравдиётини прогноз қилишда илмий ижоднинг
вазифаси тарихий фактларнинг тартибсиз уюми орасидан такрорланувчи
ҳолатлар, қонуниятларни аниқлаш, ажратиб олиш, ҳодисанинг моҳият-
мазмунини аниқлаш ва тушуншпга ҳаракат қилиш, сўнг тўғри ва теран
131
ижтимоий прогноз қилишдан иборатдир. Тўғри башорат ва прогноз қилиш
учун тўғри ахборотга эга бўлишнинг ўзи кифоя эмас, ахборотни маҳорат
билан, ижодий қайта ишлаш, уни умумлаштириш, абстрактлаштириш, анализ
ва синтез, индукстия ва дедукстия, кузатиш ва тизимга солиш сингари
умумилмий методлар билан олинган маълумотлар билан тўлдириш зарур.
Илмий билишнинг барча шакллари, усуллари ва воситаларидан
фойдаланиб фанда илмий башорат қилиш илмий билишнинг зарур
жиҳатларидан биридир. Шу билан бир вақтда, табиат ва жамият
ривожланишининг теран моҳияти, қонуниятларини билмасдан тўғри, унумли
илмий башорат қилиш мумкин эмас.
Илмий башорат прогнозлар ва фанда прогноз қилиш билан чамбарчас
боғлиқ. «Прогноз» тушунчаси грекча «прогносис» атамасидан келиб чиққан
бўлиб, башорат қилиш, бирор нарсани олдиндан кўра билиш деган маънони
билдиради. Махсус фан соҳаси — прогностика ҳаққоний илмий прогнозлар
тузиш методларини ўрганади.
Илмий билишда прогноз қилиш - ўрганилаётган объектнинг
ривожланиш истиқболларини махсус ўрганувчи илмий башорат шакли
прогноз билан боғлиқ. Ижтимоий фан соҳалари: социология, полигология,
иқтисод назариясида прогноз қилиш ижтимоий бошқарувнинг фундаментал
негизини ташкил этади ва ҳар ҳил ижтимоий тизимларнинг эҳтимол тутилган
ривожланиши
сценарийларини
режалаштириш,
дастурлаштириш,
лойиҳалаштиришни ўз ичига олади. Масалан, минтақани иқгисодий ва
ижтимоий ривожлантиришнинг прогностик моделини тузиш долзарб
вазифадир. Ижтимоий-иқтисодий илмий прогнозлар қисқа ва ўрта муддатли
истиқболга тузилади ҳамда асосан саноат, қишлоқ хўжалиги, инфратузилма,
ёнилғи-энергетика комплекси ва ҳоказоларни оптимал бошқариш йўлларини
аниқлаш бўйича тактик хусусиятга эга бўлади.
Илмий ижодда изланиш йўсинида прогноз қилиш ва норматив прогноз
қилиш тафовут этилади.
132
Ижтимоий ҳодисаларни прогноз қилшининг мазкур шаклларини
таққослаш бошқарувнинг самарадорлигани ошириш учун тавсиялар ва
методик кўрсатмалар ишлаб чиқиш имконини беради.
Do'stlaringiz bilan baham: |
