Ўзбекистон республикаси олий ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

 
 
 
 
 
 

---

120 
 
11 -МАВЗУ. ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ ВА ИЖОД ТИЗИМИДА 
ДАЛИЛ 
 
11.1. Далил фалсафий категория сифатида.
11.2. Далил турлари. 
11.3. Далилнинг илмий тадқиқотдаги ўрни ва аҳамияти. 
11.4. Далил субъект ва объектнинг фаоллиги натижаси сифатида. 
Таянч сўз ва иборалар:Далил, ҳақиқат, субъект, объект, далил 
турлари, фараз, илмий далил, субъект-объект фаоллиги, тўлиқ далил, ёлғон 
далил, тахминий далил, исботланган далил, исботланмайдиган далил. 
 
11.1.Далил фалсафий категория сифатида. 
 
Далил деб ҳақиқатни тасдиқловчи, инкор этиб бўлмайдиган нарса ва 
ҳодисалар ҳақидаги билимлар мажмуасига айтилади. Далилнинг асосан 
иккита хусусияти бор: 
1. Ҳаётий 
бўлган реал воқеалар, хусусиятлар, муносабатлар, 
боғланишлар, ўзгаришлар, жараёнларни ўзида ифода этади. 
2. Ҳақиқатни исботловчи фикрларни тўлақонлигини, инкор этиб 
бўлмаслигини, реалликка мослигини қарор топтиради. 
Теварак атрофдаги барча нарса ва ҳодисаларнинг мавжудлиги, 
барқарорлиги, ҳодисаларга муносабат каби жараёнлар далилларга суянган
ҳолда таҳлил ва мушоҳада қилинади, Аслида эса далил бўлиши ёки 
бўлмаслиги мумкин. Сабаби, шундай нарса ва ҳодисалар борки, улар далил 
ва исботни талаб қилмайди, уларни тасвирлаш учун далилга мурожат қилиш 
шарт эмас. Аммо, илмий ижодда далил зарурий талаб ҳисобланади, у 
фаннинг ажралмас қисмидир, зеро фан янги, ҳақиқий билимларни бериш 
учун далилларга суянади. Ҳар бир ижод намунаси фалсафанинг 
категориялари бўлмиш – сабаб ва оқибат, имконият ва воқеилик, мазмун ва 

---

121 
шакл, зарурият ва тасодиф, моҳият ва ҳодиса бир бутун холда ҳамда қисмлар 
орқали уларнинг методологик хусусиятларидан фойдаланиб, ўз хулосаларини 
чиқаради. Бу хулосалар далил тушунчаси орқали амалга оширилганда 
ижодда мустаҳкам ўринни эгаллайди, ижод натижаси ҳақиқатга айланади. 
Далил фалсафий категориядир. Демак, у универсал характерга эга 
бўлиб, барча нарса ва ҳодисаларга тааллуқлидир. У ҳақиқатни 
тўлдирувчидир. Баъзи олимлар далилни ҳақиқат синонимидир, деб 
тушунтирадилар. Бу категориялар ўзаро яқин бўлсаларда, улар турлича 
вазифаларни бажарадилар. Аввало, ҳақиқат тушунчаси далил тушунчасига 
нисбатан кенг маънодаги тушунча бўлиб, унинг нисбийлигини қўшимча 
далиллар билан тўлдириш мумкин ва ҳоказо. Ҳақиқатлар далилларнинг 
йиғиндисидир.