Ўзбекистон республикаси олий ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

 
11.2.Далил турлари. 
 
Далилнинг қуйидаги турлари мавжуд:
1. Ҳақиқий далил; 
2. Ёлғон далил; 
3. Тўлиқ далил; 
4. Тўлиқ бўлмаган далил; 
5. Тахминий далил; 
6. Исботланмайдиган далил; 
7. Исботланган далил; 
8. Илмий далил ва бошқалар. 
Далил турлари воқеиликдаги нарса ва ходисаларнинг характеридан 
келиб чиқади. Далил алоҳида-алоҳида олинган нарса ва ҳодисаларни ўзида 
акс эттиради. Умумий далилнинг бўлиши мумкин эмас, далил – конкрет ва 
аниқдир. Масалан, ҳақиқий далилда объект тўғрисида тўла тавсиф 
мужассамлангандир ва тавсиф ҳақиқатга зид келмайди, балки қонун ва 
қонуниятлар асосида вужудга келган бўлади. Ёлғон далил эса бунинг акси 

---

122 
бўлиб, қонунлар ва қонуниятга мос эмасдир. У фақат инсоннинг тафаккурида 
акс этади, холос. Ёлғон далиллар шубҳали бўлиб, уларни бир неча бор 
текшириш, аниқлаш талаб этилади. Ёлғон далиллар инсон томонидан ножўя 
иш ва фаолиятлар жараёнида қўлланилади. Аммо, ёлғон далиллардан воз 
кечиб бўлмайди, уларнинг фойдали томонларини олиб, ҳаётга татбиқ этиш 
лозим. Масалан, шундай воқеа ва нарсалар бўладики, улар тўғрисида 
(вазиятга қараб) ёлғон далил айтишга тўғри келади, яъни иккала қарама-
қарши томонларни мослаштириш, уйғунлаштириш учун вақтинча ёлғон 
далилдан фойдаланиш мумкин. 
Илмий ижодда шундай далиллар ҳам борки, уларни қайта исботлашга 
тўғри келади. Чунки давр ўтиши билан ҳар қандай далил қайта 
исботланишни талаб этади. Бу ҳолат, айниқса, илмий кашфиётларни очишда 
кўпроқ кўзда ташланади. Исботланган далиллардан амалиётда тўғридан 
тўғри фойдаланилади. 
Илмий ижод илмий далиллар негизида иш юритади, фаолият 
кўрсатади. Илмий ижодда далилларга эришиш оғир ва машаққатли меҳнатни 
талаб этади, вақт ва сабрлиликни истайди.
Далилларни қўлга киритиш бевосита ва билвосита бўлиши мумкин. 
Иккала жараён ҳам зарурий ҳолатдир. Бевосита даллиларни қўлга киритишда 
нарса ва ҳодисаларнинг ўз ҳолати, тараққиёти, ривожланиши кифоя қилади. 
Билвосита даллиларни қўлга киритишда маълум шарт-шароитлар, қўшимча 
ашёлар, техник воситалар, кўргазмали қуроллар талаб этилади. Демак, 
даллиларни қўлга киритиш субъектив ва объектив шарт-шароитларга 
боғлиқдир. 
Далил инсоннинг билим доирасини кенгайтиради, билим эса 
инсоннинг ажралмас қисмидир.
Далиллар фаразларни таҳлил қилиш учун ҳам асосдир. Чунки фаразлар 
ҳали ҳақиқий илм эмас. Фаразлар ҳам билишнинг маълум чегараси бўлса-да, 
инсон фаразларга асосланиб фаолият кўрсатмайди. Фаразларнинг 
ҳақиқийлигини текшириш, аниқлаш далиллар ёрдамида амалга ошади. 

---

123 
Фаразларни ҳаётийлигини тасдиқлаш ёки инкор қилиш воқеиликнинг 
характерига қараб тажриба ёки кузатиш, модделлаштириш, мантиқий 
ёндошишлар орқали амалга оширилади. Ҳар бир тадқиқот, маълумки, 
фаразларни ўртага ташлаш билан бошланади. Бу фаразлар тадқиқот 
негизини ташкил этса-да, далилга муҳтож. Ана шу далил орқали тадқиқот 
натижаси кўринади. Таъкидлаш лозимки, назариялар ҳам далиллар ёрдамида 
ўртага ташланади ва ўз навбатида исботланади. Назариялар далилсиз, 
далиллар назариясиз бўлиши мумкин эмас. Акс ҳолда назариялар инсон 
миясидаги мулоҳазалардан иборат бўлиб қолаверади.