Ўзбекистон республикаси маъданият ва спорт ишлари вазирлиги ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институти андрис э. Р., ҚУдратов р. Қ

Босқон улоқтириш спорт турининг қисқача тарихи

Босқон улоқтириш аввалдан, яъни бир асрлик тарихга эга. Ўтган XIX асрнинг охири XX асрнинг бошларидан бошлаб одамлар Ушбу спорт тури билан шуғулланиб келишган. Босқон улоқтириш кўпроқ Ирландияда ривожланиб борган. Ч.Поддакнинг берган маълумотига қараганда Ирландияда босқон улоқтириш-яъни темир босқон кувалда улоқтириш деб юритилиб келган Кучемет деган паҳлавон тўғрисида афсоналар айтилиб келган. 1920-1930 йилларда Ирландиялик спортчилар улардан Патрик О Каллахам, икки маротабалаб 1928 ва 1932 йилларда Олимпияда ғолибига айланди. Англияда 1850 йилларда босқон улоқтириш ривожлана борди, Ушбу йиллардан Англияда босқон улоқтириш бўйича мусобақалар ўтказила бошлади. 1866 Англияда Р.Джеймс 24 м 50 см га улоқтириб Англия чимпиони бўлди. Ушбу йилларда бошқа давлатларда ҳам босқон улоқтириш спорт тури аста секин оммалашиб ривожлана бошлади.

Босқон улоқтириш 1900 йиллардан бошлаб улоқти-риш Россияда ҳам ривожлана бошлади. Босқон улоқтириш бўйича мусобақа низомлари аста секин тузила бошлади 1900 йилларда снаряднинг дастаси узунлиги 1 м 22 см, оғирлиги – 7,257 кг, доирасининг диаметри 2 м 13,5 см, сектори 90⁰ бурчак остида бўлиб кейинчалик сектор 45⁰ бурчак остида бўлган улоқтириш майдонига, асфальт ётказилган. Орадан анча вақт ўтиши билан босқон улоқтириш сектори 40⁰ бурчак остида 34,92⁰ қисқар-тирилган. Босқоннинг оғирлиги 7,265 кг оғирлашди. Эркаклар учун 7,265 кг, аёллар учун 4,005 кг.
Ҳозирга келиб, Ўзбекистон мустақилликка эришган-дан сўнг бир қатор босқон улоқтирувчилар етишиб чиқдилар. 1997 йилда А. Абдувалиев 82 м 60 см, О.Устинов 76 м 62 см га босқон улоқтириш бўйича Осиё чемпиони бўлишган. Енгил атлетика кафедраси талабаси Олга Жоголова 52 м 16 см масофага улоқтириб Ўзбекистоннинг бир нече бор чемпиони бўлган.


БОСҚОН УЛОҚТИРИШ
Босқон улоқтириш техникаси

Босқон металл шардан иборат бўлиб, пўлат сим орқали дастага бириктирилгандир. Шарни темир, пўлат, чўян ёки лутундан ясалади. У яхлит қўйилган ёки ичига анча оғир металл (қўрғошин, симоб) тўлдирилган бўлиши мумкин. Улоқтириш учун, спортчининг ёшига қараб, босқон турли хил оғирликда бўлади: эркаклар учун – 7 кг 265 г, катта ўсмирлар учун – 6 кг, кичик ўсмирлар учун – 5 кг. Барча асбобларнинг узунлиги бир хил (118-122 см).

Босқон улоқтириш мусобақаси 2,135 м диаметрга эга бўлган цемент ёки асфальт доирадан туриб, 34,92⁰ секторда ўтказилади. Улоқтириш доираси баландлиги камида 3,5 м бўлган эҳтиёт тўри билан тўсилган бўлиши керак.
Босқон улоқтириш, уни дастлабки айлантириш, бир неча марта айланиш ва асбобни чиқариб юбориш билан охирланадиган охирги кучланишдан иборат.
Улоқтириш вақтида спортчи босқонга ўз кучи билан таъсир ўтказиб, уни доирага яқин бўлган эгри чизиқ бўйлаб жадал ҳаракатлантира бошлайди. Босқонни уфққа нисбатан оптимал бурчак остида (44⁰) улоқтириб тайёрланиш учун уни қия юза бўйлаб айлантирилади.
Улоқтирувчининг босқонга берилган кучи оғирлигини енгиш ва унга марказга интилувчи ҳамда уринма (тангенциал) тезлаш бағишлашга сарфланади. Босқонни айлантираётганда жуда катта марказдан қочувчи куч ҳосил бўлади (60 м га улоқтирганда бу куч 270 кг дан ортиқ бўлади). Улоқтирувчи анна шу кучга қарши тура олиш учун босқонга қарама-қарши томонга энгашишга мажбур бўлади. Бу эса унинг айланиш вақтида унинг барқарор мувозанат ҳолатини сақлаб қолишга ёрдам беради.
Айланишлар вақтида улоқтирувчи билан босқон бир ўқ атрофида айланаётган яхлит системани ташкил қилади. Улоқтирувчи ва тортиб турган босқон (айланиш вақтида) фақат айланма ҳаракат қилиб қолмасдан, улоқтириш йўналишида олға интилувчи ҳаракатни ҳам бажаради. Айланишлар тезлиги тинмай ўсиб бориши керак. дунёдаги энг яхши улоқтирувчилар босқонни уч айланишда улоқтирадилар.