‘zbekiston respublikasi L,1y va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

ii'N im lik lu m i 
o'rganishga bag‘ishlagan. A.I. Orexov (1881-1932)
о .imlikliii (arkibidagi alkaloidlami o ‘rganish borasida katta xizmat- 
liu qilgim. Uning shogirdlari b o im ish akadcmiklar O.S. Sodiqov, 
S Yii.Yunusov, N.K.Abubakirovlar ham Respublikamizda dorivor 
o'.simliklami biokimyoviy o ‘rganish maktabini yuzaga keltirdi- 
Inr. Respublikamizdagi dorivor o ‘simliklami o ‘rganish 20-asrlarda 
kcng miqyosda o ‘tkazildi. Respublikamizning turli iqlim va tuproq 
sharoitli hududlarida o ‘sadigan turli glikozidlarga, alkaloidlarga, 
llavonoidlarga, saponinlar, kumarinlarga va boshqa biologik faol 
inoddalarga boy b o ‘lgan dorivor o ‘simliklami izlab topish, tarkibini 
o ‘rgnnish, tibbiyotda foydalanish imkoniyatlarini aniqlash kabi ilmiy 
tudqiqot ishlari A.A. Axmedov, X.X. Xolmatov [5], V.A. Karimov, 
A.Sh.Shomaxmudov [18], M.N. Nabiev, V.G.Shalnev, A.Ya. 
Ibragimov [23], Z.P. Pakudina, A.S. Sadbikov [24], A.S. Sadbikov 
12 6 1, K..X. Xodjimatov, G.S. Aprasidi, A.K. Xodjimatov [27], X.X. 
Xolmatov, LA. Xarlamov [28], X.X. Xolmatov, A.L Qosimov [29, 
Щ,
X.X. Xolmatov, 0 ‘.A. Axmedov [31] kabi olimlar tomonidan 
o'tkuzilgan.
Akademik S.Yu.Yunusov [33] va uning shogirdlari tomonidan 
Kcspublikamiz florasidagi alkaloidli o ‘simliklarning biokimyoviy 
tarkibi o ‘rganildi. Ushbu olimning sa’y harakatlari bilan 1956-yilda 
( ) ‘simlik moddalari kimyosi instituti tashkil qilindi va uning olim- 
lari Rcspublikamiz florasidagi o ‘simliklami biokimyoviy tarkibini 
o'rganishga katta hissa qo‘shdilar. 1968-yilgacha b o ig a n davrda 
o'sim liklardan ajratib olingan 500 ta alkaloidlarga ilmiy tavsif 
herilgan boMsa, 1981-yilga kelib 1096 ta alkaloidlami o ‘rganishga 
muvaffaq bo ‘lindi. Ularning 466 tasi Sobiq Ittifoqda tarqalgan 
o'simliklardan ajratib olingan. 0 ‘zbekiston Fanlar akademiyasi 
o ‘simlik moddalari kimyosi institutining “Alkaloidlar kimyosi” 
laboratoriyasi olimlari o ‘simliklardan jam i 688 ta alkaloidlar ajratib 
olganlar va ularning 338 tasini kimyoviy strakturasini aniqlaganlar.
Demak, dorivor o ‘sim likIar m ing yillar davom ida insonlar 
uchun yagona dorivor vositalar tayyorlash manbai b o iib xizmat qil­
gan va uning salomatligini saqlashda muhim o ‘rin tutgan. Hozirgi

---

paytda kasalliklarni davolash uchun odatda dorivor o ‘simliklardan 
dorixona, farmatsevtika zavodlari va fabrikalari, Galen laboratori- 
yalarida yoki uy sharoitlarida bir qator dori preparatlari tayyorlanadi 
yoki ulardan dori tayyorlash uchun sof holida kimyoviy birikmalar
- o ‘simliklarning biologik aktiv moddalari ajratib olinadi.
O 'sim liklardan sof holda ajratib oligan kimyoviy birikmalar 
ba’zan tirik organizmga kuchli ta’sir qiluvchi zaharli biologik faol 
moddalar b o iish i mumkin. Ammo ayrim o ‘simliklaming o ‘zi ham 
zaharli b o ‘lishi mumkin. Masalan: kuchala, parpi, isiriq, Turkiston 
adonisi (sariqgul), omonqora, afsonak, achchiqmiya (eshakmiya), 
qizilcha (efedra) va boshqalar zaharli o'sim liklar hisoblanadilar. 
Lekin shu bilan birga bir qancha oziq-ovqat maqsadlarida keng foy- 
dalaniladigan o'simliklardan shifobaxsh vosita sifatida foydalansa 
bo'ladi. Bunday o'sim liklarga quyidagilarni misol qilib keltirish 
mumkin: anor, o'rik, behi, anjir, shotut va balxitut, jiyda, chilon- 
jiyda, olxo'ri, zirk, na’matak, kashnich, shivit, garmdori, zig'ir, turli 
xil o'sim lik moylari, murch, xantal, zanjabil, dolchin, zarchava, qa- 
lampirmunchoq (gvozdika) va boshqalar.
O'sim liklam ing ko'pchiligi o'zida zaharli bo'lm agan biologik 
faol moddalar saqlovchi va turli kasalliklarni davolash uchun 
qo‘llaniladigan shifobaxsh o'simliklardir. Qadim zamonlarda odam 
o'zini yomon sezgan, kasallangan, yaralangan, shikastlangan hol- 
larda dardiga davoni atrofidagi o'sim lik dunyosida axtargan va ular­
ning birortasidan foydalangan va shu tariqa shifo topgan. Hozirgi 
paytda ham yovvoyi tabiatda biror hayvon kasallikka chalinsa, dar­
diga davoni aksariyat o'simliklardan topadi. Kasallikdan shifo top­
gan hayvon keyinchalik (boshqa sog' hayvonlar ham) shu o'simlikni 
qayta iste’mol qilmaydilar. Demak, ibtidoiy inson ham o 'z kasalligi- 
ni ongsiz yoki ongli ravishda o'simlik, yoki uning organlari (gullari, 
mevalari, po'stlog'i, ildizi) bilan davolay boshlagan. O 'sim lik du- 
nyosi doimo insonni oziq-ovqat, dorivor vositalar, kiyim-kechak va 
qurilish materiallari bilan ta ’minlagan, y a ’ni inson o'ziga kerakli 
barcha narsalami tabiatdan olgan.
Shunday ekan, o'simliklarni dorivor vosita sifatida inson tomo- 
nidan qo'llanish tarixini o'sha davrdan, y a’ni inson o'zini birinchi

---

............. I n 
1
1
1
к hi Ian davolagan ilk davrlar davom idaboshlangan deb
liuiililii Hi mumkin. Butun dunyo xalqlarining ming yillar davomida 
.l iimty «hilolmxsh vositalari dorivor o'sim liklar va ulardan olingan 
1
1
tliiluiчsh ne’matlar asosida tayyorlangan. Kirnyo fanini rivoj- 
liitil'ilu dori olishning sintetik, tabiatda uchramaydigan kimyoviy 
liliikmalar, slut jumladan, dorivorlik xususiyatiga ega sun’iy mod- 
i In I til ko'plab sintez qilina boshlandi. Natijada ilmiy tibbiyotda do- 
11
vhi o'sim liklarga b o ig a n qiziqish va ulardan foydalanish bir oz 
v'lihordun chetda qoldi. Lekin xalq orasida hamda an’anaviy tibbi- 
yol yaxshi taraqqiy etgan davlatlarda, ayniqsa Janubi-Sharqiy Osiyo 
(Xitoy, llindiston, Yaponiya, Koreya) ham da Afrika davlatlarida 
dorivor o'sim liklar hamon asosiy davolovchi vositalar sifatida keng 
qo'llaniladi [34].
XX asming 50-yillaridan boshlab sintetik sintez kimyo sohasi 
kuchli rivojlandi. Sintez y o 'li bilan juda ko'plab yangi va yaxshi 
samara beradigan, kuchli ta’sir etuvchi dorivor moddalar yaratilgan 
bo'lishiga qaramay, keyingi yillarda butun dunyo mamlakatlarida, 
shu jumladan, iqtisodiy rivojlangan va kimyo sanoati yaxshi taraq­
qiy etgan davlatlarda ham dorivor o'sim liklarga bo'lgan qiziqish 
yana kuchaydi. Dorishunoslikning alohida mustaqil yo'nalishlari 
shakllandi: