‘zbekiston respublikasi L,1y va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

I BOB
l> O im OK « ‘SIMLIKLARDAN FOYDALANISH TARIXI.
IMIMIVOK O SIM LIK LA R N IN G INSON SALOMATLIGINI
SAQLASHDAGI AHAMIYATI
Mnrka/iy Osiyoda asrlar davomida o ‘ziga xos sharq xalq tabo- 
Inili shakllangan, u ming yillar davomida shifobaxsh o ‘simliklardan 
loydulanish tajribasiga asoslangan. Xalq tabobatining asosiy quroli 
.shifobaxsh o ‘simliklar va ularning xomashyosi asosida tayyorlan- 
Ц
1
Ш dorivor vositalar hisoblangan.
Ma’lumki, odam va hayvonlarda uchraydigan kasalliklami 
iluvolash hamda shu kasalliklaming oldini olish maqsadida ishlati- 
ludigan o ‘simliklar dorivor o ‘simliklar hisoblanadi. Eramizdan av- 
viilm davrlardayoq insonlarda shifobaxsh o ‘simliklar va ular yor- 
iliiiiuda ko‘pgina kasalliklami davolash usullari haqida m a’lumotlar 
Im'lgnn va ular amaliyotda qoilanilgan. Eramizdan avvalgi 5000 
yil avvalgi Shumer davlatida sopol taxtachalarga yozilgan va 1956 
уikin nemis olimlari tomonidan o ‘qishga muvaffaq boMingan qa- 
diingi yozuvlarda ham dorivor o ‘simliklardan dorivor malhamlar 
tayyorlash usullari haqida m a’lumotlar b o ‘lgan. Qadimgi Suriya 
shohi Assurbanipal kutubxonasida (eramizdan avvalgi 668 yil) so­
pol taxtachalarga mixxat bilan yozilgan 22000 jadvallar topilgan, 
ularning 33 tasida dorivor o ‘simliklar va ular asosida tayyorlangan 
mahsulotlar haqida m a’lumotlar keltirilgan [15, 31, 34].
Misr papiruslari (eramizdan avvaligi 3000 yil oldin), qadimgi 
xiloy tibbiyoti namunasi “ОЧ1аг va ildizlar haqida qonun” (eramiz­
dan avval 2800 yil oldin yozilgan va qoilanilgan) kabi qadimgi biz- 
gaeha yetib kelgan manbalarda dorivor o ‘simliklardan foydalanish 
va ular asosida shifobaxsh malhamlar tayyorlash usullari keltirilgan.
X.X. Xolmatov va 0 ‘.A.Axmedovlar [15, 34] m a’lumotlariga 
qaraganda qadimgi grek hakimi Gippokrat (eramizdan avvalgi 
460-377 yillar) davrida 236 ga yaqin shifobaxsh o ‘simliklardan 
foydalanilgan, bu haqida yozma m a’lumotlar uning “Korpus 
Xippokratikum” asarida bizgaeha yetib kelgan. Gippokrat tabibning

---

3 quroli bor - so'zi, o ‘simlik va tig‘dir dcgan so'zlam i qoldirgan.
Qadimgi rim hakimi Galen (eramizning 130-200 yillari) ham 
dorivor o ‘simliklarga bag'ishlangan qo'llanm asida 304 ta dorivor 
o'sim liklar haqida m a’lumotlar keltiradi. Galen tibbiyot va farmatsi- 
ya sohasiga bag'ishlangan 131 taga yaqin ilmiy asarlar yozgan. 
Galen tibbiyotda ilk bor o'sim lik va hayvonlar organlaridan tayy- 
orlangan va ta ’sir etuvchi kuchiga ega kompleks dorivor vositalar 
yordamida bemorlarni davolashni tavsiya etgan. Shu sababli ham 
bunday dorilar bugungi kunda ham “Galen preparatlari” deb ataladi 
[23].
Buyuk matematik Pifagor ham dorivor o'sim liklar bilan 
qiziqqan. Aristotelning shogirdi Teofrast (eramizdan a w a l 4 asr) 
“ Botanikaning otasi” hisoblanadi, uning “O 'sim liklar haqida tad- 
qiqotlar” ilmiy asarihozirgi paytda ham o'zaham iyatiniyo'qotm agan. 
Undan bir necha asrlardan so'ng yozilgan “Yevropa farmakognozi- 
yasining otasi” nomini olgan Dioskoridning (eramizdan aw alg i 1 
asr) ilmiy asarlarida 400 ga yaqin shifobaxsh o'sim liklar va ulami 
rasmlari haqida birgalikdagi m a’lumotlar keltiriladi. Uning “Materia 
medica” nomli mashhur asarida qadimgi Misr, Shumer va Vavilon 
tibbiyoti tajribalari umumlashtirilgan [25].
Xitoy, hind va Tibet tibbiyoti ham o'ziga xos qadimgi 
an’analarga tayanadi. Xitoy xalq tabobati 4000 yillik tarixiga ega. 
Xitoydagi dorivor o'sim liklarga bag'ishlangan ilk kitob (“Ben 
Sao”) eramizdan aw algi 2600-yilda chop etilgan va unda 900 ga 
yaqin dorivor o'sim liklar haqida m a’lumotlar keltirilgan. Bu kabi 
kitoblar Xitoy tarixida ko'plab to idirilgan va boyitilgan holda ko'p 
marotaba chop etilgan va tibbiyot amaliyotida kcng qo'llanilgan. 
Masalan, XVI asrda yashagan Li Shi-chjen o'zidan aw alg i olimlar 
va tabiblaming tajribalarini umumlashtirib 52 tomli asar yaratgan, 
unda 2000 turdagi o'sim liklar, ular xomashyosini tayyorlash vaqti, 
terish texnologiyasi va ulardan dorivor vositalar tayyorlash usullari 
keltiriladi. Qadimgi Xitoyda jenshen, limonnik, shirinmiya, arslon- 
quyruq, kamfora, ravoch kabi dorivor o'sim liklar xomashyosiga 
talab yuqori bo'lganligidan ushbu o'sim liklar madaniy shariotlarda 
keng miqyosda ekilgan. Qadimda tabiblar uch turdagi davolash usu-

---

I и lii 
11
ki iiff Inydiilunganlar: lig‘ orqali, shifobaxsh o ‘tlar va so‘z bilan 
iliivoliuli iisullan 127J.
I lindisloti llorasi dorivor o ‘simliklarga boy hisoblanadi, shu sa- 
I>nt >1
1
Inn и Ihi hududda xalq tabobati o ‘zining qadimgi an’analariga 
i|'ii Dorivor o'sim liklarga bag‘ishlangan qadimgi hind kitobi -
"Yiijur-vedv (Ilayot haqida fan) deb ataladi. Ushbu kitobda 700 
p i yaqin dorivor o'sim liklar haqida m a’lumotlar mavjud. Dunyoga 
inushhur Tibet tibbiyoti ham Hind tibbiyoti ta ’sirida shakllandi,
1 ilietda yo/.ilgan “ Djut-shi” (Shifobaxsh dori-darmonlar mohiyati) 
kitobida dorivor o ‘simliklarga keng o ‘rin berilgan. [31].
/.ardushtiylarning “Avesto” kitobida 1000 ga yaqin shifobaxsh 
o'sim liklar va ulami inson organizmiga ta ’siri haqida m a’lumotlar 
mavjud. Shifobaxsh o ‘simliklami o'rganish sohasiga Markaziy 
( )siyoning dunyo tan olgan olimlari - Abu Rayhon Muhammad 
ibn Ahmad al-Beruniy (973-1048) va Abu Ali ibn Sino (Avitsenna) 
(l)80-1037) katta hissa qo'shdilar. Bu olimlar hozirgi farmak- 
ognoziya va farmakologiya fanlariga asos soldilar. Abu Rayhon 
Ucruniyning “Saydona” nomli farmakognoziyaga bag‘ishlangan il- 
iniy asarida (1041-1048 y.) 750 turdagi shifobaxsh o'sim liklar haqi­
da m a'lum otlar keltiriladi [19].
S.I. 
Isxakov [17] fikricha Abu Ali ibn Sinoning dunyoga tanil- 
isliiga uning tibbiyotga bag'ishlangan mashhur “Al-qonun” (“Tib 
qonunlari”) ilmiy asari sababchi bo'lgan. Olim 20 yillar davomidagi 
o'tkazgan tibbiyot amaliyotida to'plagan tajribalari asosida yarat- 
gan 5 jildlik “Al-qonun” (“Tib qonunlari”) asari asrlar mobaynida 
nafaqat arablar, balki Yevropa shifokorlari uchun ham dastur amal 
bo'lib xizmat qilgan. Kitobda 500 dan oshiq dorivor o'sim liklar 
hamda ulardan tayyorlangan 40 dan oshiq dorivor vositalar haqi­
da m a’lumotlar keltirilgan. Ushbu hozirda ham o 'z ahamiyatini 
yo'qolm agan ilmiy asar o 'rta asrlardayoq ko'pgina xorijiy Yevropa 
tillariga tarjima qilingan, birgina lotin tilida 16 marta chop etilgan.
Bunday mukammal tibbiyotga bag'ishlab yozilgan katta hajm- 
dagi ilmiy asar Yevropa xalqlari tomonidan asrlar mobaynida tib­
biyot amaliyotida keng foydalanilgan. Buyuk olim malhamlami 
inson organizmiga ko'rsatadigan ta ’sirini oshirish uchun bir necha
ll

---

o ‘simliklardan iborat murakkab dorivor vositalar q o ilash n i taklif 
etgan. Olimning inson sivilizatsiyasi uchun qilgan xizmatlari buyuk 
sistematik olim Karl Linney (1707-1778 y) tomonidan e ’tiborga 
olingan, tropik mintaqalarda tarqalgan qimmatli o ‘simlikning no­
mini uning ismi bilan “Avitsenna” deb atagan.
Ispaniyada yashagan arab hakimi Ibn Boytar 1400 ga ya- 
qin shifobaxsh mahsulotlar va ular bilan davolash usullari haqida 
m aiu m otlar keltiradi, ularning asosiy qismini dorivor o ‘simliklar 
tashkil qilgan. XVIII asrda yashagan Muhammad Husayniy “Buyuk 
farmakognoziya” va “Dorilar xazinasi” asarlarini yozdi, ularda ham 
2000 ga yaqin shifobaxsh o‘simliklar, hayvonlar va m a’danlardan 
tayyorlangan dorivor vositalar hamda ulardan foydalanish usullari 
keltirilgan va ular bilan davolash usullari haqida m a’lumotlar mav­
jud [27].
O 'rta asrlarda xalq tabobati rivojlandi, uning vakillari tabib- 
lar deb atalgan. Tabiblar o ‘z zamonasining o ‘qimishli va tibbiyot 
amaliyoti tajribalariga ega insonlar boiishgan. 0 ‘qimishli tabiblami 
xalq hakimlar deb atagan. Bu davrda Abbos al-Zahraviy, Abu Bakr 
ar-Roziy, Najibutdin Samarqandiy, Avaz tabib, lloqiy, Kolonisiy, 
Qumriy, Xurosoniy, Xorazmiy, Mahmud Hakim Yaypaniy kabi 
xalqqa tanilgan hakimlar muvaffaqqiyatli tibbiyot amaliyoti bilan 
shug‘ullandilar va xalq tabobatini rivojlanishiga o ‘z hissalarini 
qo‘shdilar. Tabiblar tomonidan qo ilanilgan o ‘simliklar asosida 
tayyorlangan dorivor vositalar va usullar yaxshi natijalar berganligi 
sababli ular keyinchalik tibbiyot botanikasi, farmakognoziya, far- 
makologiya kabi sohalami rivojlanishiga ta ’sir etdi [31].
Sobiq Ittifoqda ham dorivor o ‘simliklarini o ‘rganishga e ’tibor 
kuchli bo ‘ lgan, 1931 -yi Ida Butu i tti foq dorivor va xushbo ‘ у о ‘ si mliklar 
ilmiy-tadqiqot instituti (VILAR) tashkil ctilgan, ushbu ilmiy dargoh 
olimlari dorivor o ‘simliklami ilmiy o ‘rganishda va madaniylashti- 
rishda katta ishlami amalga oshirganlar. Dorishunoslik-farmakog- 
noziya fanini ravnaq topishida A.F. Gammermanning(l 888-1978) 
katta hissasi bor. Uning “Farmakognoziya kursi’’ kitobi dorishunos- 
lar uchun qimmatli q o ilan m a hisoblangan va 1978-yilgacha yagona 
darslik sifatida 6 marta nashr etilgan [14].

---

I* N 
Mitssagetov (1884-1972) ham butun umrini dorivor