|
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR:
I
I )<>i ivor o'simliklardan foydalanishning qadimgi manbalarini
'к о 'Hilling?
? Markaziy Osiyoda dorivor o'simliklarni o'rganishga hissa
i|o'shgan olimlami sanab bering?
4.
Abu Л1 i ibn Sinoning dorivor o'sim liklardan foydalanish
l>i|tibalarini ayting?
4. Abu Rayhon Beruniyning dorivor o'sim liklam i o'rganishdagi
vi/matlari nimalardan iborat?
5. Farmakopeya nima, uning vazifasi va strukturasini tushunti-
ring?
6. Dorivor fitopreparatlar va ularni tayyorlash texnologiyasi
haqida m aiu m o t bering?
II BOB
DORIVOR 0 ‘SIMLIKLARDAN MAHSULOTLARINI
TAYYORLASH, QURITISH, SAQLASH VA DAMLAMA
TAYYORLASH
O 'sim liklar o 'z tarkibida m a’lum kasalliklarga shifo bo'la oladi-
gan, kishi organizmiga shifobaxsh ta ’sir ko‘rsata oladigan biologik
faol moddalami sintez qiladi va saqlaydi. Shu sababli ular dorivor
o‘simliklar deb ataladi va tibbiyotda dorivor vositalar sifatida qo'l-
laniladi. Biologik faol moddalar o'sim liklam ing hamma organlarida
bir xil miqdorda to ‘planmaydi, ular, asosan o'sim liklam ing yer ost-
ki organlarida - ildizi, ildizpoyasi, tuganagi yoki piyozida yig'ilsa,
ba’zilari, aksincha, yer ustki qismida - bargi, guli, mevasi, urug'i,
po‘stlog‘ida to'planadi.
Dorivor xomashyo tayyorlash va ular asosida dorilami tayyor
lash yoki ulami sof holda ajratib olish uchun o'sim liklam ing aynan
shu biologik faol birikmalar ko'p yig'ilgan organlaridan foydalani-
ladi. Dori tayyorlash, dori preparatlari yoki sof holdagi dori mod-
dalari olish uchun ishlatiladigan biologik faol birikmalarga boy
bo'lgan o'sim lik organlari
dorivor mahsulot
deb ataladi.
Dorivor mahsulot sifatida o'sim likning hamma organlari (bar
gi, guli, mevasi, urug'i, p o 'stlo g 'i, kurtagi, ildizi, ildizpoyasi, tu
ganagi, piyozboshisi) ayrim-ayrim holda yoki hammasi birgalikda
(o'sim likning butun yer ustki qismi) qo'llanilishi mumkin. Ba’zan
o'sim lik organlaridan birlamchi ishlov berish yo'li bilan (efir moy-
lari, yog'lar, shira, sharbat) yoki o'sib turgan o'sim likdan (smola,
daraxt yyelim lari, daraxt shirasi) olingan moddalar ham dorivor
mahsulot bo'lib xizmat qiladi.
O 'zbekiston Sog'liqni saqlash vazirligi dorivor vositalami stan-
dartlashtirish bo'yicha ishlami ilmiy-texnik boshqarmasi faoliya-
tini koordinatsiyalaydi. Fan va texnika taraqqiyoti hamda ilg'or
tajribalarga asoslangan holda standartlashtirish texnika taraqqiyo-
tini tezlatish, ijtimoiy mehnat unumdorligini oshirish va ishlab
chiqariladigan mahsulot sifatini yaxshilashga qaratilgan majburiy
mc'yin Int. talablar va qoidalami davlat korxonalariga, muassalar-
цп linltkilol va idoralarga rejali ravishda tatbiq etish bilan xalq
чи'рПф.ни ulora qilishda katta xizmat qiladi. Bu majburiy talablar,
пи ' vni Ini va qoidalartcgishli normativ-texnik hujjatlardakeltiriladi.
Dorivor vositalar va dorivor o ‘simliklar mahsulotlariga norma
lly l«-чink hujjatlami tayyorlash va qayta ko‘rib chiqish ishlarini
H f N p t i b l i k a
SogMiqni saqlash vazirligining Farmakopeya qo‘mitasi
In>>«lu|iuadi. Dorivor o ‘simliklami standarlashtirish bo‘yicha norma-
Hv-toxnik hujjatlar m a’lum tartibda ishlab chiqiladi va vakolatli id-
oriilar tomonidan tasdiqlanadi Ular ayrim sohalarda bajarilishi shart
ho'lgim m c’yorlar, talablar, qoidalar majmuasidan iborat b o iad i.
Dorivor o ‘simlik xomashyosiga rasmiylashtirilgan normativ-
U'xnik hujjatda o ‘simlikning ruscha, o ‘zbekcha va lotincha nomlari,
oilnsi, turkumi, tcrilgan vaqti va qoidasi, tashqi morfologik, b a ’zi
hollarda anatomik belgilari, namlik miqdori, biologik faol mod-
tlalar miqdori, tarkibidagi kerakli va keraksiz qo'shilm alar haqida
m a’lumot, qadoqlash usuli va muddati, saqlash muddati va yaroqli-
lik darajasi kabi m a’lumotlar keltiriladi.
Dorivor vositalar va dorivor o'sim lik mahsulotlari uchun nor-
mativ-tcxnik hujjatlar SogMiqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiq-
langan soha standart OST 42-1-71 “Dorivor vositalar va dorivor
o ’simlik mahsulotlariga normativ-texnik hujjatlami ishlab chiqish,
kdishish va tasdiqlash tartiblari”ga binoan tuziladi. Normativ-tex-
nik hujjatlar dorivor vositalar sifatining doimiy ravishda yaxshila-
n i N h i n i
ta’minlashi hamda o ‘z talablarini fan va texnika yutuqlari
imiMila doim mukammallashtirishi kerak [27].
Dorivor mahsulotlar o ‘simlik tarkibida biologik faol mod-
i In Ini ko‘p to‘plangan, y a ’ni sifati oshgan davrda tayyorlanadi va
iloilvoi preparatlar uchun ishlatiladi. Shunga ko‘ra, mahsulot-
I
iii
o'Himliklardan turli fasllarda yig‘iladi va ular o ‘z qimmatini
yo‘qo(masligi uchun zudlik bilan quritiladi yoki quritilmay farmat-
sevlika zavodi, fabrika va laboratoriyalariga yuboriladi. Dorivor
o'sim liklam i lerishni so at9 00dan soat 1600g ach ao ‘tkazishm aqsadga
muvoliqdir. I'crilgan xomashyo quritish joyiga terilgandan 3-4 so-
aldan so'ng kechiktirmay kcltirilishi zamr. Odatda, o'simliklarning
yer ustki yashil qismlari -b a rg la ri, yashil poyalari, gullash davrida,
mevalari yetilishi davrida, ildizlari va ildizpoyasi esa kech kuzda
ta ’sir etuvchi raoddalarini ko'p to'playdi.
0 ‘simliklaming bargi, guli, yashil poyalari quruq havoda, erta-
labki shudring ko'tarilganidan so‘ng yig'ish lozim, shudringi bilan
tayyorlangan xomashyo tezda qorayib qoladi. Dorivor o'simliklaming
yer ustki qismlarini savatlarga zichlashtirib taxlamasdan joylashti-
rish kerak. H o'lligicha ishlatilmaydigan mahsulotlar o 'z vaqtida
quritilmasa, o'sim lik organlari namlik va issiqlik ta’sirida qizib,
tarkibidagi biologik faol moddalar parchalanadi, dorivor o'sim liklar
o 'z qimmatini yo'qotadi.
Dorivor xomashyo mahsulotlarini tayyorlash muddatlari har
bir dorivor o'sim lik uchun turlichadir. Dorivor xomashyoni yig'ish
qisqa davrlarda amalga oshiriladi. O 'sim likning dorivor xomashyo
tayyorlash maqsadlarida quyidagi organlari tayyorlanadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
