Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги тошкент вилоят давлат педагогика институти ж. Ҳасанбоев, Ҳ. Сарибоев, Г. Ниёзов

§ 2. Жамоани шакллантириш босқичлари
Бир сўз билан айтганда, жамоа болаларнинг бир гуруҳи эмас, 
балки махсус ташкил этилган муносабатлар тизимидир.
Жамоа ўз-ўзини бошқариш ва тартибга солиш органларига эга 
бўлиб, улар барча болаларнинг ва жамиятнинг манфаатларини 
ифодаловчи вакиллардир. Жамоа мактаб ўқувчиларини умумий 
мақсад, умумий меҳнат билан ҳамда меҳнатни умумий тарзда таш- 
кил этиш билан бирлаштиради.
Педагог болалар ҳаётини ташкил этишнинг шундай шаклини 
топиши керакки, унинг ёрдамида барча болаларга алоҳида олин-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ган ҳар бир шахсга бир вақтнинг ўзида ва бир хилда кучли тарби- 
явнй таъсир кўрсата оладиган бўлсин, ташкил этилган ва муайян 
анъаналарга эга бўлган жамоа педагогнннг ташкил этилган жа- 
моа фикри ёрдамида барча болаларга ва алоҳида олинган ҳар бир 
болага таъсир ўтказишга имкон берибгина қолмасдан, шу билан 
бирга, тарбиячи йўқ бўлган вақтда ҳам катта ўқувчиларнинг ки- 
чик ўқувчиларни тўғри тарбиялашига имкон беради. Болалар жа- 
моаси методик жиҳатдан тўғри ташкил этилса, у катта тарбиявий 
куч бўлиб қоладн.
Жамоани шакллантириш муайян ҳонуниятларга бўйсунадиган 
узоҳ мудцатлн, мураккаб жараёндир. Жамоанинг вужудга кели- 
ши учун тўрт босқич зарур. Жамоанинг шаклланиш босқичлари- 
да дастлаб педагог бутун бир гуруҳга талаб қўяди, сўнгра жамоа 
фаоллари (активи) жамоа аъзоларига талаб қўяди, сўнгра бутун 
жамоа алоҳида шахсдан муайян тарзда фаолият олиб боришни 
талаб қилади ва, ниҳоят, шахс ўз-ўзига талаб қўяди. Ушбу жара- 
ённи схема тарзида қуйидагича баён этиш мумкин (12-шакл).
12-ишкл
Қўйилаётган талаблар мазмунидаги фарқ ва жамоа ривожла- 
ниши босқичини аниқловчи ёрқин ташқи кўрсаткич саналади. 
Жамоанинг амалий фаолият мазмуни, жамоа аъзоларининг жамоа 
олдидаги жавобгарлиги, нжодий ҳамкорлиги аъзоларнинг хулқ- 
атвори, ахлоқий камолот даражасини кўрсатувчи муҳим белги- 
лар сифатида намоён бўладн. Жамоани шакллантиришда унинг 
ҳаётини белгиловчи ички жараённинг моҳиятини инобатга олиш 
зарур.
Жамоанинг шаклланиш босқичларини белгилаш шартли ҳисоб- 
ланади, чунки жамоанинг босқичлари чегара ёки оралиққа эга эмас. 
Шунга қарамай, педагогик нуқтаи назардан жамоанинг шакллани- 
шини босқичларга ажратиш жуда муҳимдир. Болалар жамоаси ри- 
вожланишнинг биринчи босқичи. Мазкур босқичда талаб фақат
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

педагоглар томонидан қўйилади. Бу жамоа ривожланишининг бош- 
ланғич нуқгасидир. Ушбу даврдаги жамоа ҳали тарбияловчи жа- 
моа бўлмай, балки ташкил этувчи бирлик (синф, гуруҳ) дир. Тар- 
бияланувчилар талабларнинг қўйилишига эътиборсиз қарайдилар. 
Жамоа аъзоларининг узлуксиз ижодий фаолиятини ташкил қилиш 
ва уларни муайян (ягона) мақсад атрофида бирлаштиришга эри- 
шиш орқалигина жамоа қарор топадн. Тарбияланувчиларнинг жа- 
моа фаолиятида иштирок этиши туфайли аста-секин бойнб бора- 
диган тажриба, фаолият натижасини биргаликда муҳокама қилиш, 
қилинажак ишларнн режалаштириш жамоа аъзоларида масъулият, 
жавобгарлик, фаолият бирлиги, шунннгдек, ишчанлик муносаба- 
тининг пайдо бўлишига тарбияланувчиларда жамоа фаолиягига нис- 
батан қизиқишни пайдо бўлишига олиб келади. Болаларнинг жа- 
моа фаолиятини ташкил этиш борасидаги тажрибаларига эга эмас- 
ликлари бонс, мазкур босқичда педагогнинг асосий мақсади жамоа 
аъзоларини оддий тарзда уюштиришдан иборат бўлади.
Ушбу босқичда педагогнинг талабчанлнги, қатъийлиги, нзчил- 
лиги, муросасизлиги ва жамоанинг барча аъзоларига талабни бир- 
дай қўя олиши ҳал қилувчи омил ҳйсоблайади. Бу вазиятда ўқитув- 
чининг «ҳукмдорлик» даври узоқ давом этиши мумкин эмаслиги- 
ни, акс ҳолда бир қарашда интизомнинг вужудга келганлиги маъ- 
лум бўлса-да, гуруҳ аъзоларининг фаолликларини рнвожланти- 
риш учун шароитнинг мавжуд эмаслигини ҳисобга олиш зарур.
Жамоа ҳаётининг биринчи босқичида жамоа фаолларининг 
пайдо бўлиши ушбу давр учун характерли ҳодисадир. Жамоа фа- 
оли (активи) муайян гуруҳнинг шундай аъзоларидандирки, улар 
жамоа манфаатига мувофиқ тарзда ҳаракат қиладилар ва педагог 
фаолияти ва талабларига нисбатан хайрнхоҳлик билан муносабат- 
да бўладилар. Фаоллар педагогнинг яқин ёрдамчилари сифатида 
иш олиб борадилар.
Жамоа ривожланишининг иккинчи босқичи. Ушбу босқич жа- 
моа фаолларининг педагогталабларини қўллаб-қувватлаши ҳамда 
ўз навбатида унинг ўзи бу талабларни жамоа аъзолари зиммасига 
қўйиши билан тавсифланади. Эндиликда педагогик жамоада пай- 
до бўлган ва у билан боғлиқ бўлган муаммо, масалаларни ёлғиз 
ўзлари ҳал қилмайдилар. Жамоа фаоллари билан махсус тарбия- 
вий иш олиб бориш орқали бу ишга уларни жалб этадилар. 
Жа -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

моа ҳаётини ташкил қилиш усули мураккаблашиб боради, яъни 
жамоа ўз-ўзини бошқаришга ўтади.
Тарбияланувчилар амалий фаолиятининг доимий равишда му- 
раккаблашиб бориши мазкур даврнинг муҳим хусусияти санала- 
ди. Иккинчи босқичда жамоанинг муҳим ишларини ўҳувчилар 
томонидан муттасил режалаштириши, тадбирларни ўтказишгатай- 
ёргарлик, уни ўтказиш ҳамда фаолият натижаларини муҳокама 
қилиш жамоа фаолиятининг ижоднй хусусиятини кўрсатувчи 
омиллар саналади.
Жамоанинг ижобнй ривожланиши унинг аъзоларида фаолият 
мотивлари (рағбатлари) нинг пайдо бўлиши, нжодий ҳамкорлик 
ва ўзаро ёрдам муносабатларининг тез суръатлар билан ривожла- 
нишига олиб келади.
Жамоада мустақил фаолиятнинг юзага келишида жамоа фаол- 
ларининг роли беқиёсдир. Аммо жамоа фаолининг жамоа аъзола- 
ри орасида ҳурмат қозона олиши, намуна бўлипш, ўз бурчини аниқ 
ва пухта бажарнши ҳамда ўз мавқеларини суистеъмол қилмаслик- 
лари жуда муҳимдир. Бу ўринда А.С.Макаренконинг жамоа фао- 
лига нисбатан «жамоа виждони» дея берган таърифини эслаб ўтиш 
жоиздир. Жамоа фаоллари бирмунча имтиёзлар (ҳуқуқлар)га эга 
бўлса-да, айни пайтда унинг ўзига ҳам оширилган талабларнинг 
қўйилнши мақсадга мувофиқдир.
Жамоанинг ривожланиши бу босқичда тўхтаб қолиши мумкин 
эмас, чунки фаолият кўрсатаётган куч жамоанинг бир қисмигина 
холос. Бордию жамоанинг ривожланиши ушбу босқичда тўхта- 
тиб қолинса, жамоа фаолларининг гуруҳнинг бошқа аъзолари би- 
лан қарама-қарши қўйиш хавфи туғилиши мумкин.
Мазкур босқичда жамоа моддий ва маънавий имкониятларни 
тўплаб, мустаҳкамланиб ва бойиб борар экан, шахснинг ҳар то- 
монлама улғайиши учун зарур бўлган шарг-шароитларни секин- 
аста яратиб беради.
Бу эса иккинчи босқични-жамоа шахсни ҳар томонлама камол- 
га етказишни объектив шарти асосида бошлашини тақозо этади. 
Бунда бошланғич давр бекор кетмайди, у фақат салбий жўшқин- 
ликка эмас, балки ижобий жўшқинлиюса ҳам эга бўлади. Бир то- 
мондан, у қийинчиликларга тайёрланиш имконини беради, бола- 
да ўз-ўзини англаш ва ўзини идора қилишга интилишни тарбия-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лайди. Иккинчи томондан, бу босқични амалга ошириш кишининг 
ҳар томонлама улғайиши учун зарур бўлган амалий ва маънавий 
муносабатлар тизими вужудга келади.
Жамоа ривожланишининг учинчи босқичи жамоа фаолиятида 
анчагина сермаҳсул ҳисобланади. А.С.Макаренконинг аниқлаши- 
ча, бу даврда бутун жамоа «айрим ўзини четга олиб қолувчи, 
инжиқ шахс» ларга талаб қўя бошлайди.
Жамоага эндиликда фақат фаолларгина эмас, балки унинг бу- 
тун аъзолари қизиқади. Жамоа ҳаётидаги учинчи босқич, ижти- 
моий фнкр мавжудлиги билан ифодаланади. Педагог мазкур йўна- 
лишдаги ишни мақсадга мувофиқ ва изчил олиб борган шароит- 
дагина ижтимоий фикрни шакллантиришга эришиши мумкин. Шу 
мақсадда у ёки бу тадбир режасини жамоанинг биргаликдаги фа- 
олияти якуни, унинг аъзолари томонидан жамоа бўлиб муҳокама 
қилинади: турли мавзуларда суҳбатлар ва маърузалар уюштири- 
лади, ўқувчилар ўргасида самарали ахборот воситалари ёрдамида 
ижтимоий, ғоявий, ахлоқий, эстетик, экологик, ҳуқуқий, иқтисо- 
дий ва ҳоказо билимлар тарғиботи ташкил этилади. Педагог жа- 
моа аъзоларининг биргаликдаги фаолиятини ташкил этар экан, 
жамоа аъзоларини ижобий тажрибага қўшиш имконини беради- 
ган, ўзаро муносабатларини шакллантиришга таъсир кўрсатади- 
ган шакл ва методлардан фойдаланади.
Жамоа ўзининг ҳар бир аъзосида ижтимоий аҳамиятли фаоли- 
ятни мақсадга мувофиқ равишда шакллантириб бориш жамоа аъзо- 
лари орасида барқарор инсоний муносабатларнн таркиб топтиришга 
ёрдам беради.
Жамоада барқарор инсоний муносабатларни юзага келиши- 
нинг сабаби унинг аъзоларини юксак ахлоқий мазмунга эга 
бўлган ишларни ташкил этишда фаол иштирок этишларининг 
самарасидир.
Жамоа ривожланишининг учинчи босқичида кўрсатиб ўтил- 
ган хусусиятлар шундан далолат берадики, ушбу босқичда фақат 
жамоа фаолиятини эмас, балки жамоанинг ҳар бир аъзоси бир- 
бирларига ахлоқнй мазмундаги тапабларни қўя бошлайдилар.
Жамоа ривожланишининг тўртинчи босқичи. Бу босқич учинчи 
босқичнинг бевосита давоми бўлиб, энди унинг барча аъзолари 
жамоа олдида турган талаблар асосида ўз-ўзларига талаблар қўя
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

олишлари билан тавсифланади. Шуни айтиш мумкинки, ҳар бир 
босқич жамоа аъзоларининг ўзига муайян талаблар қўйиши билан 
тавсифланади, аммо қўйилган ҳар бир талаб ўзига хос йўналиши 
(масалан, ўйинда умуминсоннят бахти учун курашишга интилиш 
ўргасидаги фарқ) билан ажралиб туради.
Худди шу жиҳатдан тўртинчи босқич жамоа аъзоларининг 
ўзига нисбатан юксак ахлоқий талаблар қўя олишлари билан 
аҳамиятлидир. Жамоанинг ҳаёти ва фаолютн мазмуни жамоа аъзо- 
ларининг ҳар бири учун шахсий эҳтиёжга айланади. Жамоадаги 
тарбия жараёни ўз-ўзини тарбиялаш жараёнига ўсиб ўтади. Бироқ, 
бу айрим шахснинг янада ривлжланишида жамоанинг тутган }фни- 
ни пасайтирмайди. Тўртинчи босқичда амалга ошириладиган ва- 
зифалар анча мураккаб ва масъулиятлидир. Мазкур босқичда жа- 
моа олдидаги истиқболли, юксак ва мураккаб талаблар қўйиш учун 
мутлақо қулай шароит яратилади.
Бугунги кунда педагог олимлар (Л.И.Новикова ва бошқалар) 
болалар жамоаси ривожланиши жараёнини таҳлил қилар эканлар, 
уни қуйидаги гаски босқнчга бўладилар:
а) жамоани дастлабки жипслаштирнш;
б) жамоани шакллантириш унииг ҳар бир аъзосини индивиду- 
ал ривожлантиришнинг қуролидир.
Жамоа ҳаётидаги ҳар бнр босқичларни ажратиб кўрсатиш 
юқорида баён этилган фикрларга зид эмас, балки шахснинг ри- 
вожлаишнда жамоанинг етакчи аҳамиятини таъкидлайди.
Рус педагоги А.С.Макаренко жамоа муносабатларининг ички 
жиҳатларига катта аҳамият берган эди. У жамоада шакллаиган 
энг муҳим қуйидаги белгиларии ажратиб кўрсатган эди:
1. Доимий тетиклик, тарбияланувчиларнинг фаолиятга тайёр- 
лиги;
2. Ўз жамоаси қадриятларининг моҳиятиии тушуниш, унинг учун 
ғурурланиш асосида ўз қадр-қийматини англаш;
3. Унинг аъзолари ўртасидаги дўстона бирлик;
4. Жамоанинг ҳар бир аъэосидаги дўстона бирлик;
5. Тартибли, ишчан ҳаракатга йўлловчи фаоллик;
6. Ўз ҳиссиёт ва сўзларини бошқара олиш кўникмаси.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---