Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги мактабгача муассасалар ходимларини қайта тайёрлаш

11. Мавзу: Болаларда хотиранинг ривожланиши.

Одамнинг бутун ақлий тараққиёти асосан хотиранинг тараққиётидан иборат экан, хотира бола ҳаётининг дастлабки кунларидан бошлабоқ ривожлана бошлайди. Болада хотиранинг дастлабки аломатлари яқин атрофидаги одамларни ва нарсаларни танишида кўрина бошлайди. Буни биз бола ўзига таниш бўлган нарсани кўрганида қиладиган ҳаракатлардан билишимиз мумкин. Масалан, бола ўзига яқин одамларнни кўрганида унга талпинади ё нотаниш одамдан ётсирайди. Кичик ёшли болаларда таниб олиш қобилиятининг борлиги, идрок қилган нарса ва ҳодисаларини эсда олиб қолиш имконини беради.

Ёшига тўлгач, болада хотиранинг мураккаб турлари, яъни эслаш вужудга кела бошлайди, Болалар бу даврдан бошлаб илгари идрок қилган нарса ва ҳодисаларни эслай оладиган бўладилар. Бунда болалар тасаввурларининг роли ниҳоятда каттадир. Тасаввурлари туфайли болалар ўтган нарсаларни бемалол эслай оладилар, масалан, болага кўз ўнгида бўлмаган нарсанинг номини айтсангиз, у кўзлари билан чор атрофга қараб шу нарсани излай бошлайди.
Бола хотирасининг ривожланишида нутқининг ўсиши жуда катта аҳамиятга эга. Бу даврда бола нарса ва ҳодисаларни фақат бевосита кўриш орқали эмас, балки шу нарса ва ҳодисаларнинг номлари орқали ҳам идрок қила оладиган бўлади. Бундан ташқари улар катталардан сўраб билиб олиш, эшитиш орқали ҳам ўз хотираларини бойитадилар.
Илк болалик давридаги болаларда хотиранинг барча жараёнлари кўрина бошлайди. Масалан, кичик ёшдаги бола даставвал механиқ равишда, яъни маъносига тушунмасдан эсда олиб қолаверади. Бунинг ўзига хос жиҳати бор, албатта. Биринчидан, юқорида айтиб ўтганимиз каби болаларда турмуш тажрибаси жуда оз бўлади, улар кўп номларни ҳали мутлақо билмайдилар, лекин ҳаётда тўқнаш келганлари сабабли эсларида олиб қоладилар. Иккинчидан, болалар асаб тизимининг пластиклиги, яъни жуда эгилувчанлиги катталарникидан ҳам устунроқ бўлади. Ана шу сабабли болаларга механиқ эсда олиб қолиш ҳеч қандай қийинчилик туғдирмайди.
Болаларда маъносига тушуниб эсда олиб қолиш ҳам жуда эрта ривожлана бошлайди. Масалан, илк болалик давридаги болалар ўзлари ёқтирган ҳикояларнинг айрим қаҳрамонларини яхши кўрадилар, баъзиларини эса ёмон кўрадилар. Умуман, ҳикояларнинг мазмуни болаларга таъсир қилиб, уларда маълум туйғу-ҳиссиётларни уйғотади, бу эса болалар ҳикоянинг мазмунини тушунаётганликларидан дарак беради.
Илк болалик давридаги болаларда дастлаб ихтиёрсиз эсда олиб қолиш ва ихтиёрсиз эсга тушириш вужудга келади. Улар ўзларини бирон жиҳатдан қизиқтирган, диққатларини ўзига тортган нарса ва ҳодисаларни беихтиёр равишда эсларида олиб қоладилар. Бирон нарсани эслаш, эсига тушириш ассосиция тарзида намоён бўлади. Уларни ўзлари атайлаб эсга туширмайдилар. ўйин фаолиятида бирон нарсани эслаш лозим болиб қолганда, ассосиция тариқасида бошқа шунга ўхшаш нарсалар ҳам беихтиёр эсларига тушаверади.
Боғча ёшидаги болалар (хусусан кичик гуруҳ болалари) ўзларининг фаолиятлари учун қандайдир аҳамиятга эга бўлган, уларда кучли таассурот қолдирган ва уларни қизиқтирган нарсаларни беихтиёр эсларида олиб қолаверадилар. Улар бирор нарсани эсларида олиб қолишни ўз олдиларига мақсад қилиб қўймайдилар ва ҳали мақсад қўйишни уддасидан ҳам чиқа олмайдилар.
Боғча ёшидаги болаларда асосан ихтиёрсиз эсда олиб қолишнинг ҳукмрон болиши тасодифий бир ҳол эмас. Бунинг ўз сабаблари бор. Ҳар бир тарбиячи-педагог болалар хотирасига доир хусусиятларни яхши билиши керак. Ана шунда болалар хотирасини тўғри ривожлантириш мумкин. Боғча ёшидаги болалар хотирасининг катта одамлар хотирасидан кескин фарқи, аввало, улар олий нерв фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқдир. Бир қатор психологлар томонидан ўтказилган илмий текшириш ишлари натижаларининг кўрсатишича, боғча ёшидаги болалар олий нерв фаолияти қуйидаги хусусиятларга эга.
Биринчидан, боғча ёшидаги болаларнинг нерв системаси худди илк болалик давридаги болалар нерв системаси каби жуда пластик характерга эгадир, яъни уларнинг нерв системалари ҳаддан ташқари эгилувчан, таъсиротга берилувчандир. Шиминг учун ҳам бу ёшдаги болаларда вақтли боғланишлар (ассосициялар) жуда осонлик билан ҳосил боcлади. Болалар нерв системасининг хусусияти уларнинг эсда олиб қолиш қобилиятларига ҳам таъсир этмай қолмайди. Шу сабабли боғча ёшидаги болалар ашула, ритмли шеър, қизиқарли ва чуқур таъсир этадиган нарсаларни беихтиёр ҳамда жуда тез эсларида олиб қолаверадилар.
Иккинчидан, боғча ёшидаги болалар нерв системаси енгил қўзғалувчан бўлиши билан бирга юзага келадиган вақтли боғланишлар (ассоцияциялар) жуда беқарор бўлади, яъни мустаҳкам бўлмайди. Шунинг учун бу ёшдаги болалар томонидан идрок қилинган турли нарса ва ҳодисалар уларнинг хотираларида узоқ вақт сақланиб қолмайди. Улар тез эслаб қолишлари билан бирга тез унутиб ҳам юборадилар. Кўпинча нарса ва ҳодисаларнинг боғча ёшидаги болалар хотираларида мустаҳкам сақланиб қолиши шу нарса ва ҳодисаларнинг болага қанчалик эмоционал таъсир қилишига боғлиқ бўлади.
Учинчидан, боғча ёшидаги болалар нерв системасида қўзғалиш жараёнига нисбатан тормозланиш жараёни анча суст бўлганлиги туфайли улар ўхшаш ва бирданига, яъни бир вақтнинг ўзида жуда кўп идрок қилинган нарсаларнинг фарқини яхши ажрата олмайдилар. Шунинг учун улар бирданига идрок қилган жуда кўп нарсаларни бир-бири билан аралаштириб юборадилар. Агар боғча ёшидаги боладан кечаги байрам куни болган, яъни идрок қилган нарсаларини бир бошдан сўзлаб бериш илтимос қилинса, у маъноли ва системали қилиб сўзлаб беролмайди. Бола бундай ҳолда гапни тасодифий эсига тушиб қолган нарсалардан бошлаб кетаверади. Чунки бирданига кўрган жуда кўп нарсаларини бола тамоман аралаштириб юборган бўлади.
Бола эсида олиб қолган нарсаларида ҳали система йўқ, шунинг учун бола даставвал чуқур таассурот қолдирган, яъни эсида чуқур ўрнашиб қолган нарсалардан бошлаб гапираверади. Демак, бундан шундай хулоса чиқариш мумкин: агар боғча ёшидаги болага бир вақтнинг ўзида ҳаддан ташқари кўп нарсалар кўрсатилса, улар ҳамма нарсаларни бир-бири билан аралаштириб юборадилар ва биронтасини ҳам пухтароқ эсда олиб қололмайдилар.
Ўтказилган тажрибаларнинг кўрсатишича, кичик боғча ёшидаги болаларга нисбатан ўрта ва катта ёшдаги боғча болаларида ихтиёрсиз ва механиқ равишда эсда олиб қолиш ҳамда эсга тушириш қобилияти бироз сусаяди. Аммо бундан,болалар улғайган сари уларнинг хотираси кучсизланади, деган хулоса келиб чиқмайди. Бу ерда гап шундаки, болалар ўсиб, турмуш тажрибаси ортган ва нутқи ўсган сари улар нарса ва ҳодисалар сурункасига, яъни тўғри келганича эмас, балки танлаб, яъни ўзларига кераклигини эсда олиб қоладиган бўла бошлайдилар.
Шуни ҳам алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимки, кейинги йиллар мобайнида боғча ёшидаги болаларда мантиқий, яъни маъносига тушуниб эсда олиб қолишга нисбатан механиқ эсда олиб қолиш устун бўлади, деган фикр мавжуд болиб, шу билан бирга механиқ эсда олиб қолиш мантиқий эсда олиб қолишга қарама-қарши қўйилар эди. Сўнгги йилларда ўтказилган эксериментал текширишлар натижаларининг кўрсатишича, боғча ёшидаги болаларда ҳам нарса ва сўзларнинг маъносига тушуниб эслаб қолиш катта ўрин тутади. Лекин боғча ёшидаги болаларнинг мантиқий эсда қолдиришлари уларга тўла тушуниладиган материал берилганда яққол кўринади.
Боғча ёшидаги кичик болаларда кўпроқ образли хотира ривожланган бўлади. Шунинг учун улар эшитган нарсаларига нисбатан кўрган нарсаларни яхши эсларида олиб қоладилар. Унинг асосий сабаби, биринчидан, боғча ёшидаги болаларнинг идроклари конкрет образли характерга эга. Иккинчидан, уларда ҳали нутқ, тўла-тўкис шаклланмаган.
Болалар юқори гуруҳларда нутқни анчагина эгаллаб олганларидан кейингина сўз билан ифодалаб олинган нарсаларни эсда яхши олиб қоладиган бўладилар. Болалар жуда кўп нарсаларни асосан турли ўйин фаолиятлари давомида эсларида олиб қоладилар. Шунинг учун уларнинг эсда олиб қолишлари кўпинча эпизодик ва тасодифий характерга эга бўлади, бу эса эсларида олиб қолинган нарсаларни маълум бир системага солишни қийинлаштиради. Шу туфайли болаларнинг хотираларидаги нарсалар тартибсиз, бир-бири билан аралашиб кетади. Натижада бирон нарсани эсга туширишлари қийин бўлади, Боғча ёшидаги болалар хотирасига хос бўлган тартибсизликни йўқотиш ва хотирасини ўстириш жуда кўп жиҳатдан тарбиячиларга боғлиқдир. Тарбиячи болаларни эсда олиб қолишлари лозим бўлган материални уларнинг ёш хусусиятларига мос қилиб танлаши керак. Болалар хотирасини машқ қилдиришда турли мазмунли ўйинлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Умуман, боланинг материални эсда олиб қолишини ва қайта эсга туширишини тарбиячи доимо бошқариб бориши зарур. Чунки боғча ёшидаги бола хотирасининг барча типлари ўса бошлайди. Бироқ шу нарса характерлики, хотиранинг асосий турлари орасида (масалан, образли, механиқ, матниқий каби) ҳаракат хотираси нисбатан кучлироқ ривожланади. Шунинг учун ҳам турли ҳаракатларни ҳамда мусиқа оҳангида ўйнашни бу ёшдаги болалар осонлик билан ўзлаштирадилар. Механиқ тарзда ўзлаштириладиган нутқ материалини ҳам қисман ҳаракат хотирасига киритади. Шу сабабли боғча ёшидаги болалар тез айтиладиган турли ритмдаги шеърларни бир-икки қайтаришдаёқ ёдлаб оладилар. Масалан, бекинмачоқ ўйинини ўйнаш олдидан айтиладиган "санашлар". Бекинмачоқ ўйинини ўйнашларида ҳеч қандай маъно йўқ, лекин жуда ифодали ва жарангли ритмика бор.
Боғча ёшидаги болаларда эмоционал хотира яхши болса ҳам, лекин хотиранинг бу тури болаларга нисбатан катта одамларда кучлироқ бўлади. Катта одамлар кучли эмоционал таъсир қилган баъзи нарса ва ҳодисаларни ҳеч вақт эсларидан чиқармайдилар. Боғча ёшидаги болалар эса кучли эмоционал таъсир қилган нарсаларни ҳам баъзан эсларидан чиқариб қўйишлари мумкин. Болалар хотирасини ўстиришда тарбиячи ва ота-оналарнинг нутқи ҳам ниҳоятда катта рол ўйнайди. Бола билан гаплашганда нутқ содда, талаффуз аниқ ва тушунарли бўлиши керак. Хотиранинг тараққиёти боланинг боғча ёши даврида тугалланмай, боланинг бундан ўсиб боради.