Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги мактабгача муассасалар ходимларини қайта тайёрлаш

5.Мавзу Мактабгача ёшдаги болалар ривожланиш ва фаолиятининг психологик тавсифи
Боғчагача тарбия ёшидаги болалар психикасининг тараққий этиши идрок, хотира тасаввурнинг ўсиши.
Боғчагача тарбия ёшидаги болаларнинг анализаторлари яхши такомиллашгани ва улар эркин ҳаракат қила олиш имкониятига эга бўлганликлари туфайли бу даврда болалар психик жиҳатдан тез ривожланадилар.
Боғчагача тарбия ёшидаги боланинг турмуш тажрибаси деярли йўқ бўлгани учун уни ҳамма нарса қизиқтиради. У ўзининг кундалик тинимсиз ҳаракатлари давомида катталарга тақлид қилиб, мустақил равишда кийиниш, ечиниш, овқат ейиш, ювиниш каби ҳаракатларни ўзлаштира бошлайди. Бу даврдаги бола ўзининг кундалик ҳаракатлари давомида ҳеч бир эринмай, кўз ўнгидаги ҳамма нарсаларни текшириб кўради. Натижада жуда кўп янгиликларни билиб олади, ўзининг сезги идрокини, тасаввур ва хотирасини, тафаккур ва нутқини, ҳиссиёт ва хаёлини –умуман ҳамма психик жараёнлари ривожланади.
Бу ёшдаги даврда сезгиларнинг ривожланиши анализаторни тобора такомиллашуви билан боғлиқдир. 2,5 ёшли боланинг сезгилари (кўриш, эшитиш, ҳид ва таъм билиш, тери ва ҳаракат каби) унинг ҳар кунги хилма-хил ҳаракатлари давомида турли нарсаларга бевосита тўқнаш келиши натижасида ривожланади. Сезгиларнинг нормал ривожланиши бола идрокининг тараққиёти учун замин бўлади боғчагача тарбия ёшидаги боланинг идроки анча ривожланган бўлса ҳам, хали катта одамлар идрокидан кескин фарқ қилади. биринчидан боғчагача тарбия ёшидаги болаларда турмуш тажрибаси йўқлиги туфайли уларнинг идроклари ҳам англашилмаган характерга эга бўлади. Улар кўп нарсаларга биринчи марта дуч келадилар. Шунинг учун болалар идрок қиладиган кўп нарсалар уларга енгиллик, яъни дастлабки таассурот кучига эга бўлади. Иккинчидан эса боғчагача тарбия ёшидаги болаларнинг идроки кўпинча ихтиёрсиз характерга эга бўлади, яъни уларнинг идрокида муайян бир мақсадни кўзлаш хали сезилмайди. Шунинг учун уларнинг идроки бир нарсадан бошқа бир нарсага беихтиёр кўчиб кетаверади. Лекин бу ёшдаги болаларда ҳиссиёт кучли бўлгани учун улар ўзларини қизиқтирадиган, ҳайрон қолдирадиган, ҳиссий кечинмалар уйғотадиган нарсаларни идрок қиладилар.
Масалан, ёрқин рангли ва товушли ўйинчоқлар суратлар ва ҳоказоларга қизиқадилар.
Одатда, аффектив ҳолатга берилишини ёки аффектив таъсирланиши бола катталар билан мулоқотда психик жиҳатдан қониқмаслик ҳосил қилади. Психологик маълумотларга кўра, “портлаш”, “лов этиш” хусусиятига эга бўлган аффект қуйидаги сабаблар билан вужудга келади.

1. 
   катталар боланинг ҳоҳиш-истакларини тушунмаслигини, имо-ишораси ва юз-чеҳра ҳаракатларига, пантомимикасига (юз билан тана ҳаракатлари қўшилиши) эътиборсизлиги;
   
2. 
   боланинг ихтиёрсиз хатти-ҳаракатига батамом қаршилик кўрсатиши, шунингдек, унинг талабини бажармаслиги, қониқтирмаслиги;
   
3. 
   боладаги ўзгаришларга оид билимлардан бехабарлиги, бу ўзгаришларни олдиндан сеза олмаслиги ва бошқалар.
   

Жазавага тушишнинг хусусияти ва даражаси боланинг яшаш шароити ҳамда, катталарнинг муносабатида ўз ифодасини топади ва маҳаллий мезонлар ёрдами билан аниқланади, катталар ёрдами билан аниқлаб борилади.
Бир ёшли ва ундан сал ошган боланинг ҳар хил ҳаракатли ўйинларда муваффақиятсизликка учраши кўзланган ишни бажаришидаги нохуш кечинмалар унинг руҳий дунёсида дастлабки жазава (аффектив) туйғу ва ҳисни вужудга келтиради. Шунингдек, ўз фаолиятида учрайдиган кўнгилсиз воқеаларга шахсий муносабатни билдириш акс эттиришнинг янги шакли таъсирланиш (реакцияга киришни таркиб топтиради. (йиғлаши, қайсарлик қилиш, кулиш, гапириш)
Аччиқланиш, жаҳл қўзғалиши, гапириши, қаҳру-ғазаб туйғуларининг хусусиятини тадқиқ қилган Т.Е.Конникова маълумотларига биноан, бир ёшли болада кўпинча безовталаниш, хатти-ҳаракатдаги “портлаш”, қаҳри қаттиқлик юзага келади. Олиманинг фикрича, унинг психикасида пайдо бўлаётган хулқ ҳосиласи тиришқоқликнинг ўзига хос кўринишидан иборат бўлиб, у ўзи ёқтирган нарсани тезроқ қўлига олиш ҳоҳиши билан узвий боғлиқдир.
Боғчагача тарбия ёшидаги болаларнинг тили чиқиши билан идрокида ҳам ўзгариш юзага келади. Чунки бола атрофидаги катта одамларнинг нутқини тушуниб идрок қилиш билан нарсалар ҳақидаги тажрибасини оширади ва шу йўл билан нотаниш нарсаларни билиш имконияти кенгаяди. Болалар идрокининг такомиллашувида сўзнинг аҳамияти шундан иборатки, сўз ўз моҳияти жиҳатидан умумлашган характерга эга бўлиб, у нарсаларни умумлаштириш имконини беради. Бола сўз ёрдамида ўхшаш нарсаларни оддийгина гуруҳларга ажрата бошлайди. Боғчагача тарбия ёшидаги болаларнинг нутқи чиққан бўлишига қарамай, улар ҳали вақт ва фазо каби мураккаб тушунчаларни тўғри идрок қила олмайдилар, чунки уларда хали турмуш тажрибаси йўқ. Бундай мураккаб тушунчалар кундалик ҳаёт давомида секин-аста ҳосил қилиб борилади.
Шундай қилиб, боғчагача тарбия ёшидаги болалар идрокининг ривожланишида нутқнинг роли ниҳоятда катта. Ана шуни назарда тутиб, ота-оналар, тарбиячилар катталар нутқдан идрокни ривожлантирувчи восита сифатида кенг фойдаланишлари керак. Бунинг учун болалар билан кўпроқ гаплашиш, уларга эринмай теварак-атрофдаги турли хил нарсалар ҳақида сўраб бериш, боланинг турли туман саволларига тушунарли қилиб жавоб бериш керак.
Боғчагача тарбия ёшидаги болаларнинг диққат , хотира, тафаккур, хаёл, ҳиссиёт ва ирода каби мураккаб психик жараёнларда ҳам жиддий ўзгаришлар юзага келади. Бир ёшгача бўлган болаларнинг диққати ниҳоятда беқарор ва ихтиёрсиз бўлса, 2 ёшга тўлганда диққатида янги сифатлар юзага кела бошлайди. Бола ўсиб улғайган сари унинг диққати барқарорроқ бўла бошлайди. Диққатнинг озми-кўпми барқарор бўла бошлагани шунда кўринадики, бола ўзини қизиқтирган бирон нарса билан узоқ вақт мобайнида шуғуллана олади.
Боғчагача тарбия ёшидаги болаларда диққатнинг ихтиёрсизлиги ва беқарорлиги уларда тормозланиш жараёнининг хали кучсизлиги билан боғлиқдир. Бу ёшдаги болаларга тормозланишга нисбатан қўзғолиш жараёни кучли (устун) бўлганлиги сабабли қўзғолиш жараёни мувозанатлаша олмай, қўзғолиш устунлик қилади ва бош мия ярим шарларининг тобора янги-янги қисмларига тарқалиб кетаверади. Боғчагача тарбия ёшидаги, яъни икки ёшга тўлиб уч ёшга қадам қўйган болаларда диққатнинг ихтиёрий тури ҳам ривожлана бошлайди. Бу ёшдаги болаларда кўринадиган ихтиёрий диққат аломатлари катта одамларнинг буйруқ ва топшириқларини бажариш билан боғлиқ бўлган фаолиятларда ривожлана бошлайди.
Боғчагача тарбия ёшидаги боланинг ёши улғайиб атроф-мухитдаги турли-туман нарсалар ҳақида тасаввурлари кўпайган сари унинг хотираси ҳам тез ривожлана бошлайди. Бу ёшдаги боланинг хотираси асосан ихтиёрсиз хотирадир. Ҳар кимнинг ўз тажрибасидан маълумки икки-уч ёшлик даврида боланинг кўрган билган нарсалари эсида яхши сақланиб қолмайди , чунки бу ёшда турмуш тажрибаси хали жуда оз бўлади ҳамда эсда олиб қолишда ҳеч қандай система бўлмайди. Шу сабабли эсда олиб қолиш туфайли юзага келган ассосиациялар (муваққат алоқалар) локал характерга эга бўлади. Бошқача қилиб айтганда, бу ёшда эсда олиб қолинган нарсалар узуқ-юлуқ, яъни бир-бири билан боғланмаган бўлади. Шу сабабли бир-бири билан боғлиқ бўлмаган, якка-якка холда юзага келган муваққат алоқаларни тиклаб бўлмайди. Шунинг учун ҳам одатда “мен эс-эс биламан” ёки “сал-пал эсимда қолган” деб гапирилади. Боғчагача тарбия ёшидаги болаларнинг хотираси эсда олиб қолишлари ихтиёрсиз бўлиши билан бирга механиқ характерга ҳам эга. Болалар нарсаларни мантиқий тарзда эсларида олиб қололмайдилар, чунки уларнинг нутқи етарли даражада ривожланмаган ва турмуш тажрибалари (тасаввур бойликлари) жуда оз. Бу ёшдаги болаларнинг механиқ хотиралари жуда кучли. Буни болаларнинг жуда кўп сўзларни тезда эслаб қола олишида кўриш мумкин, лекин улар ҳамма сўзларнинг ҳам маъносига тушунавермайди, боланинг нутқи ўсиб, сўз бойлиги тобора ортган сари мантиқий хотираси ривожлана бошлади. Лекин уларда эмоционал хотира жуда кучли бўлади.
Боғчагача тарбия ёшининг охирига келиб, яъни уч ёшга тўлиш олдида бола нутқидан алоқа воситаси сифатида бемалол фойдалана оладиган бўлади, боланинг бундай хусусиятларга эга бўлиб бориши бутун психик тараққиётига ва айниқса тафаккурнинг ривожланишига кучли таъсир кўрсатади. Болалар тили чиқа бошлагач, даставвал ўзига энг яқин бўлган кишилар ва энг кўп кўрадиган нарсаларнинг номини, масалан “ойи”, “опа”, “да-да”, а-да”, “ма” “ол”, “бер” каби сўзларни айтадилар.
Икки ёшга тўлган бола кўрган нарсаларини сўз билан ифодалаб, идрок қилаётган нарсаларнинг маъносини яхшироқ тушунадиган бўлади. Бола энди айрим узуқ-юлуқ сўзлардагина эмас, балки содда гаплардан фойдалана бошлайдилар. Бироқ бу ёшдаги боланинг товуш чиқариш аппарати ҳам етарлича такомиллашгани сабабли унинг талаффузида анча камчиликлар учрайди. У айрим сўзларни катта одамлардек аниқ ва тўғри талаффуз эта олмайди. Бундан ташқари сўз бойлиги етишмаслиги туфайли имо-ишоралардан фойдаланадилар. Шунинг учун айрим ҳолларда энди гапира бошлаган боланинг тилига тушуниш қийин бўлади. Буни ситуатив яъни, айни шу шароит билан боғлиқ бўлган тил деб юритилади. Боланинг бундай ўзига хос тилини унинг энг яқин одами бўлмиш онаси ва отасигина тушунади. Сўз бойлиги орта боргач, боланинг ўзига хос бўлган ситуатив тили ҳақиқий, яъни ҳамма учун тушунарли тилга айланади.
Боғчагача тарбия ёшидаги болалар тафаккурининг ўсишига нутқ жуда катта таъсир кўрсатади. Чунки тил билан тафаккур ўзаро узвий боғлиқ жараёндир. Лекин боғчагача тарбия ёшидаги болаларда хали том маънодаги тафаккур бўлмайди. Бу ёшдаги болаларнинг тафаккурлари ўзига хос хусусиятларга ҳамда аниқ характерга эгадир. Бу деган сўз шуки, улар айни чоғда идрок қилиб турган нарсалари ҳақидагина жуда содда тафаккур қила оладилар бундан ташқари, бу ёшдаги болаларнинг тафаккур жараёнларида ҳаракат элементлари кўп бўлади. Шунинг учун ҳам уларнинг тафаккурини баъзан ҳаракатли тафаккур деб ҳам юритилади. Боғчагача тарбия ёшидаги болаларда хали тафаккурнинг фикрий операцияларини, яъни анализ, синтез, умумийлаштириш кабиларни кўрмаймиз. Улар қўлларидаги ўйинчоқларини ёки қўлларига тушиб қолагн нарсаларни амалий (айлантирадилар, пайпаслайдилар, бузиб кўрадилар таҳлил қиладилар. Лекин синтез қилишга ҳам қурбилари етмайди). Лекин бундан боғчагача тарбия ёшидаги болалар фикрий жараёнларни амалга оширишга қодир эмаслар, деган маъно келиб чиқмайди. Боғчагача тарбия ёшининг охирига келиб тафаккурнинг ўсишида нутқнинг роли жуда ошади. Бола янги сўзларни мумкин қадар кўпроқ билиб олиб, улардан ўз тафаккурида кенг фойдалана бошлайди. Бу эса фикрлаш жараёнларининг ўсишига ёрдам беради. Болада сўзлар воситаси билан таҳлил ва синтез қилиш, абстракциялаш ҳамда умумлаштиришнинг дастлабки аломатлари кўрина бошлайди .
Тафаккурнинг ўсишида яна бир босқич шундан иборатки, боғчагача тарбия ёшининг охирига келиб бола айрим тушунчаларни билиб олишга ва бу тушунчаларнинг энг муҳим белгиларини ўзлаштиришга муваффақ бўлади. Масалан, бола кўпинча катта кишилар билан болалар ўртасидаги фарқни билишга қизиқади. У бу фарқни кузатиб, таққослаб, кўпгина саволларга жавоб топади. Натижада бола тегишли тушунчаларнинг айрим белгиларини билиб олади. 3 ёшга тўлай деб қолган бола катта ёшдаги ҳамма одамларнинг ишга барвақт кетишларини жуда яхши билади. Агар бу ёшдаги болага “аданг энди барвақт ишга кетмайди”дейилса, у ҳайрон бўлиб қолади. Чунки катта одам бўлган адасининг ишга бормаслиги унинг тушунчасига тўғри келмайди. Унинг тушунчасида ҳамма катта одамлар эрталаб барвақт ишга кетиши керак. Шунинг учун у ҳеч бир ўйлаб ўтирмай, “дадам катталар-ку!” деб жавоб беради.
Боғчагача тарбия ёшидаги болалар тушунчалардан фойдаланиб, содда хулосалар чиқаришга ўргана бошлайдилар. Улар бир неча ҳукмлардан фойдаланиб, катта, кичик, баланд, паст, кўп, оз каби содда хулосалар чиқара оладилар, бу эса тафаккурнинг янада ривожланиши учун замин яратади. Бу даврнинг яна бир муҳим жиҳати, бундан амалий ҳаракат тафаккури ҳам ривожлана бошлайди. Бунда катталар ҳаракатнинг моҳиятини тушунтирадилар ва ҳаракатни қай йўсинда бажаришини ўргатадилар: Болани “олиб кел”, “жойига қўй”, “расм чиз”, “ушлаб тур” каби сўз бирикмаларидан иборат топшириқнинг моҳияти билан таништириб, кейин унга ҳаракатни бажариш йўллари (“қаламни мана бундай ушла”, “ аввал қўлингга ол”, «Олдин ўнг қўлинг билан тут”, “Қошиқни бундай ушлаб оғзингга олиб бор” деб) кўрсатилади ва аста-секин бола бу ҳаракатларни ўзлаштириб, бажаришга ҳаракат қиладилар.
Шунинг учун ҳам болада предметли ҳаракатни ўстириш мураккаб жараёндир.
Илк болалик даври амалий ҳаракат тафаккури вужудга келадиган давр ҳисобланиб, қўл жараёнлари турли нарсалар ва қурилмалар билан алмашинади. Жисмлар билан турли ҳаракатларни ўзлаштиришда улардаги муҳим ва ўзгармас аломатларни ажратиш кўникмаси ҳосил бўлади, натижада умумлаштириш ва умумий тушунчаларни ўзлаштириш жараёни рўй беради. Янги шароитда предметли ҳаракатдан фойдаланиш боланинг ақлий ўсишига ижобий таъсир қилади. Боланинг ўз ҳатти ҳаракатини катталарнинг ҳаракати билан солиштириш (онасига, ёки онасига ўхшатиб пиёлага кўтариш, ёки арғимчоқни айлантириш, сакрашга интилиш) ва унинг ўхшаш жиҳатларини топиш боланинг ақлий ўсиши учун муҳим аҳамиятга эга.