Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

Шартсиз рефлекслар билан шартли рефлекслар ўртасидаги фарқ яна шундаки, шартсиз рефлекслар доимий бўлади, шартли рефлекслар эса сусайиши ёки сўниши мумкин.
Оғизга олинган овқат ҳамиша сўлак ажралишига сабаб бўлади. Аммо қўнғироқ товушига жавобан сўлак ажралиши доимий бир нарса бўлмай, вақтинча бир нарсадир. Қўнғироқ чалиш (шартли қўзғовчи) бир неча марта такрорлангандан кейин айни вақтда овқат (шартсиз қўзғовчи) берилмаса, сўлак ажралиши камаяди, сусаяди ва ниҳоят, бутунлай тўхтайди. Қўнғироқ товуши яна сўлак ажралишига сабаб бўлиши учун шартли қўзғовчини шартсиз қўзғовчи билаи мустаҳкамлаш керак.
Шартсиз ва шартли рефлекслар организм ҳаётидаги турли аҳамияти билан ҳам фарқ қилади. Организм шартсиз рефлекслар ёрдамида теварак-атрофдаги муҳит билаи доимо боғланиб туради. Шартли рефлексларда эса ўзгариб турувчи муҳит билан янги, муваққат боғланишлар вужудга келади.
Ҳайвон организми атрофидаги муҳит ҳеч вақт ўзгармасдан доимо бир хилда турганда эди, ҳайвон организмлари муҳит билан фақат шартсиз рефлекслар ёрдамида боғлана олар эди. Аммо организм яшайдиган ташқи муҳитнинг доимо ўзгариб туриши маълум, шу сабабли ҳайвонларнинг сақланиб қолиши учун шартсиз рефлексларнинг ўзи камлик қилади, демак, уларга янги боғланишлар, шартли рефлекслар қўшилиши керак. Шунинг учун ҳам ташқи муҳит тез ўзгарганда қуйи даражадаги ҳайвонлар, шунингдек, ҳашаротлар нобуд бўлади, чунки уларда шартли рефлекслар кам ва бунинг устига жуда секинлик билан ҳосил бўлади. Юқори даражадаги ҳайвонларда эса жуда кўп шартли рефлекслар тез ҳосил бўлади, шунинг учун бундай ҳайвонлар теварак-атрофдаги муҳитда тез-тез бўлиб турадиган ўзгаришларга ҳийла осонроқ мослашади.
Шартли рефлекслар ҳосил бўлганлиги туфайли, шартсиз рефлекслар ҳали шартсиз қўзғовчилар юз бермасдан анча олдин воқеъ бўлаверади, ҳатто бу шартсиз қўзғовчилар узоқ жойда юз берган ҳолларда ҳам воқеъ бўлаверади шартли қўзғовчи ҳайвон ҳаёти учун муҳим бўлган бирон бир ҳодиса ҳақида, масалан, офат борлиги, ҳавф-хатар туғилганлиги ҳақида сигнал беради.
Шунинг учун ҳам И.П.Павлов бош мия пўстининг фаолиятига сигнал фаолияти деб ном берган эди.
Шартли рефлекслар ҳайвонларда малака ва одатлар ву­жудга келишининг нерв-физиологик асосидир.
И.П.Павлов миянинг катта ярим шарлар пўсти шартли рефлексларнинг маркази эканлигини кашф этгандан кейин, юксак нерв фаолияти қонуниятларини мукаммалроқ текшириш учун шу шартли рефлекслар методидан фойдаланди.