Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

3. Перифериядаги нерв системаси
Перифериядаги нерв системаси марказий нерв системаси билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, ундан ажралмасдир. Пери­фериядаги нерв системаси нервлардан тузилган: бу нервлар марказий нерв системасидан чиқиб ва бутун организмга тармоқланиб, организмнинг ҳар бир қисмини бош мия ва орқа мия билан боғлайди. Бош миядан 12 жуфт нерв, орқа миядан 31 жуфт нерв чиқади .
Перифериядаги нерв толалари орқа мия билан бош миянинг ички қисмларига киради. Улар бош миянинг ҳамма қисмлари билан, жумладан, бош мия пўсти билан боғланади.
Перифериядаги нервлар бош мия билан орқа миядан чиққанда ҳийла йўғон (баъзилари жуда ҳам йўғон) бўлади. Лекин бу нервлар организмга ёйилиб кетганда, кўпгина жуда ингичка ип ва толаларга бўлинади, чекка тармоқлар деб шуларни айтилади.
И.П.Павлов таълимотига кўра, перифериядаги нерв анализаторнинг бир қисмини, яъни унинг рецептор қисмини (чекка тармоқларини) ва ўтказувчи йўлни ташкил этади.
Перифериядаги нервлар икки хилга, яъни сезувчи ва ҳаракатлантирувчи нервларга бўлинади.
Сезувчи нервлар чекка тармоқларнинг қўзғатилиши натижасида ҳосил бўлган қўзғалишни марказга, яъни орқа мия билан бош мияга ўтказади. Теварак-атрофимиздаги воқеълик­ни ана шу нервлар ёрдами билан сезамиз ва идрок қиламиз. Бу нервлар рецептор (сезувчи), марказга интилувчи ёки афферент нервлар деб ҳам аталади.
Ҳаракатлантирувчи (ёки мотор) нервлар марказдан мус­кул ва безларга импульс ўтказади. Шу нервлар ёрдами билан мускулларимиз ҳаракатга келади, хилма-хил иш-ҳаракатлар қилинади, турли безлар (масалан, сўлак безлари) нинг фаолияти ҳам шу нервлар ёрдами билан идора этилади. Бу нервлар марказдан қочувчи ёки эфферент нервлар деб ҳам ата­лади.
Перифериядаги нервлардан баъзилари қўзғалиши перифериядан марказга ҳам, марказдан периферияга ҳам ўтказади.
Сезувчи ва ҳаракатлантирувчи нервлардан қўзғалиш бир хил тезлик билан ўтмайди; сезувчи нервлар қўзғалишни ҳаракатлантирувчи нервларга нисбатан секинроқ ўтказади.
Сезувчи нервлар айрим сезги органларига ёйилиб, ҳар бир органнинг асосий негизини ташкил этади. ҳар бир сезувчи нерв муайян органга кўрув, эшитув, ҳид билиш ва шунга ўхшаш органларнинг бирига хос бўлган специфик қўзғалишларни ўтказади.
Ҳаракатлантирувчи нервлар айрим органларнинг ва мус­кул айрим қисмлари ҳаракатини идора этади.