Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

Диққатнинг бўлиниши.
Маълум фаолият процессида диққат фақат биргина нар­сага эмас, балки икки ва уч нарсага ҳам қаратилиши мумкин. Диққатимиз айни вақтда айрим фаолият турларига бўлина олади. Фақат биргина нарсага қаратилган диққатни концентрациялашган (йиғилган) ёки тўпланган диққат дейилади. Маса­лан, нинага ип такишдаги, қўлда бирор нарса тикишдаги, математик масала ечишдаги, лекция эшитишдаги диққатимиз шундай диққатдир. Агарда диққат фақат бир мураккаб иш жараёнининг ўзида икки ёки уч нарсага қаратилган ва фаолиятнинг турли усуллари билан боғлиқ бўлса, бундай диққатни бўлинган ёки тақсим қилинган диққат дейилади. Масалан, трамвай ҳайдовчи ўз иши давомида диққатни айни бир вақтда пиёда юрувчилар, автомобиллар ва бошқа трамвайлар ҳаракатини ҳамда шунинг билан бирга, моторнинг ишлашини на кондукторнинг сигналларини кузатиб борадиган қилиб тақсимлаши лозим. Шофёр ҳам ўз диққатини худди шундай тақсимлаши керак. Ўқитувчи дарсни тушунтириш пайтида ўз диққатини ўқувчилар ҳулқига, кўргазма қуролларни кўрсатишга, синф доскасига ва шу кабиларга тақсимлаши лозим.
Конпентрацияланиш ва бўлинишлик ҳар қандай диққатга хос бўлган хусусиятдир. Бўлинган диққат айнан бир вақтнинг ўзида бир неча нарсаларга қаратилган бўлмаса керак, деб ўйлаш лозим. Бўлинган диққат бу диққатнинг бир нарсадан иккинчи нарсага жуда тезлик билан кўчишидир.
Юлий Цезарь ҳақида шундай қисса сақланиб қолган. У гўёки бир вақтнинг ўзида бир нарсани ёзиб, бошқа нарса ҳақида ўйлаш, учинчи нарсани эшитиш ва тўртинчи нарса ҳақида гапириш каби мураккаб ишларни бажара олган эмиш. Психология нуқтаи назаридан, бундай ҳодисанинг бўлиши мутлақо мумкин эмас. Ҳар ҳолда Юлий Цезарь диққатини бир нарсадан иккинчи нарсага тез кўчириш қобилиятига эга бўлган бўлса керак. Шу сабабли, Юлий Цезарь ўз диққатини бир вақтнинг ўзида тўрт хил фаолиятга қарата олади, деб ўйлаганлар.
Шундай ҳоллар ҳам бўладики, бунда киши бирон доклад ёки лекция эшитиб ўтирар экан, айни шу вақтнинг ўзида хаёл суриши, қандайдир бошқа нарсалар ҳақида ўйлаши, китоб ёки газета ўқиши мумкин. Бу нарса ҳаммага ўз турмуш тажрибасидан маълум. Бундай ҳолларда диққат бир нарсадан (доклад эшитишдан) бошқа бир нарсага (китоб ёки газета ўқишга) тезлик билан «ўтиб туради». Бизга эса икки хил онгли фаолият бир вақтда бажарилаётгандай туюлади.
Киши фақат шундай ҳолда иккита ишни бирданига бажара олиши мумкинки, бунда қилинаётган ишлардан бири маълум даражада автоматлашган бўлиши керак. Масалан, биз айни бир вақтнинг ўзида доклад ёки лекцияни ҳам эшитиб, ҳам ёзиб боришимиз мумкин. Бунда лекцияни деярли автоматик равишда ёзиб борилади; лекин вақт-вақти билан онгимиз назорат қилиб туради. Диққатнинг бундай бўлинишида унчалик зўр беришни талаб қилмайдиган, яъни одат бўлиб қолган иш, мия пўстининг маълум даражада тормозланган қисмлари орқали «бошқарилиши» мумкин. «Биз, асосан, бир иш, бир фикр билан банд бўлганимизда, албатта, шу асосий ишимизга алоқаси бўлган мия ярим шари нуқтаси кучли қўзғалган ҳолда бўлганда, айни замонда биз жуда яхши кўниккан бир ишни бажара олишимиз, яъни мия ярим шарларининг ташқи тормозланиш механизми асосида тормозланган қисмлари билан ишлай олишимиз оддий бир нарса эмасми, ахир»¹– дейди. И. П. Павлов. (IV том, 428-бет)
Инсон диққатининг ижобий хусусияти ўз диққатини бир нарса устида тўплай олиш ва фаолият характерига қараб, уни тегишли равишда бўла олишдадир.
Айрим кишилар бу жиҳатдан бир-биридан шу билан фарқ қиладиларки, уларнинг биттасида асосан, концентрациялашган диққат тараққий қилган бўлса, бошқасида бўлинган диққат тараққий қилган бўлади. Одамлар диққатидаги бу айирма ҳар бир кишининг қиладиган фаолияти ва касбига қараб, амалий иш жараёнида ҳосил бўлади.