Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

Мактаб ёшидаги болаларда хаёлнинг ўсиши.
Мактаб ёшидаги болаларда хаёл қилиш, асосан ўқитишнинг таъсири остида яна ўса боради.
Мактабнинг биринчи синфига кирган болада хаёл етарли равишда ривож топган бўлади ва у хилма-хил тасаввурларнинг каттагина бойлигига эга бўлади. Биринчи синфларда ўқиш натижасида у фақат идрокка ва хотира тасаввурларигагина таяниб қолмасдан, балки, шу билан бирга, хаёлида яратилган тасаввурларга ҳам таяниб, ўқитилаётган материални асосан яққол тарзда ўзлаштира беради.
Масалан, география, тарих, адабиёт сингари соҳалардаги билимларни яққол тарзда ўзлаштиришда мактаб ўқувчисининг хаёл қилиш фаолияти айниқса катта роль ўйнайди, чунки бу фанларнинг объектларини ўқувчилар бевосита идрок қилолмайдилар ва тажриба қилиб кўролмайдилар. Ўқувчи ўқитувчининг географияга, тарихга, адабиётга ва бошқа фанларга доир дарсларини тинглаб ёки китобларни ўқиб, ҳамиша муайян бир жойни, ўсимликлар ва ҳайвонлар оламини тасаввур қилиб туриши, узоқ, ўтмишдаги одамларнинг ҳаётини ва фаолиятини, айрим тарихий воқеаларни кўз олдига келтириши лозим. Шундай тасаввурлар бўлмаса, ўқитилаётган материални ўзлаштириш фақат ўқитувчининг сўзларини ёки дарсликда ёзилган гапларни ёдлаб олишдангина иборат бўлиб қолади.
Фанга қизиқиш мавжуд бўлганда ёки тасаввурлар бойлиги етарли бўлган тақдирда билимларни ўзлаштириш чоғида янги образлар ўқитувчи ўқитган дарснинг ёки дарсликда ёзилган гапларнинг таъсири остида беихтиёр пайдо бўлаверади. Лекин баъзан география, тарих, адабиёт ёки физика машғулотларида ўқувчилар муайян бир тасаввурни яратмоқ учун кўпроқ куч сарфлашлари лозим бўлиб қолади.
Билимлар кўрсатмалилик асосида ўзлаштирилганида ўқувчиларнинг хаёли ривожлана боради, кенг ва мазмунан бой бўлиб қолаверади. Ўқитиш жараёнида ернинг кенг ва катталиги тўғрисидаги тасаввурлар вужудга келади, узоқ, ўтмиш тўғрисида, чин ва узоқ, келажак тўғрисида янги та­саввурлар пайдо бўлади.
Ўқитиш жараёнида хаёлнинг ўсишига фақат ўқитилаётган материалнинг мазмунига ёрдам бериб қолмасдан, шу билан бирга, ўқувчиларга шу материални ўқитишда қўлланилаётган усуллар, методлар, ҳам ёрдам беради. Ўқувчида хаёлнинг тараққийси учун ўқитувчининг жонли нутқи, дарсликда етарли миқдорда бўлган образли, конкрет материал, шунингдек, бадиий маҳорат билан ясалган ўқиш қуроллари – суратлар, схемалар, жадваллар, карталар, моделлар ва бошқа шу кабилар катта аҳамиятга эгадир.
Ўқувчиларнинг ижодий хаёлини тараққий қилдириш учун синфда ва синфдан ташқи ўтказиладиган музика, расм машғулотлари, лой ва пластилиндан ҳар хил буюмлар ясаш машғулотлари, иншо, бадиий адабиёт ўқиш, тўгаракларда (адабиёт, драма, авиамоделчилик тўгаракларида ва бошқа шу каби тўгаракларда) қатнашиш катта аҳамиятга эгадир. Бундай машғулотларда боланинг турли нарсаларга қизиқиши: унинг билишга қизиқиши, унинг ижтимоий-сиёсий, маънавий, эстетик қизиқишлари, техникани ва шу кабиларни билишга қизиқиши хаёлнинг ўсишига ёрдам беради. Бу қизиқишлар ўсмирларда айниқса сезиларли равишда намоён бўла бошлайди.
Бадиий адабиёт асарларини ўқиш, шунингдек, журналларда ва газеталарда бизнинг қурилишларимиз, тўғрисида, илмий кашфиётлар ва техника соҳасидаги кашфиётлар тўғрисида, қишлоқ хўжалигидаги навоторлар тўғрисида ёзилган мақолаларни ўқиш кенг, мазмунли ва реал хаёлнинг ўсиши учун катта аҳамиятга эгадир.
Мактаб ёшидаги болаларнинг ўйнайдиган ўйинларида ҳам улардаги хаёлнинг ўсиши давом эта беради. Ўқувчилар ўйинчоқ мастерскойлар, заводлар, темир йўллар ясаб ўйнайдилар, ўз ўйинларида турли «экспедицияларга» борадилар. Ойга, Марсга, бошқа планеталарга «космик саёҳат қилиб учиб» борадилар ва шу каби ўйинларни ўйнайдилар. Бундай ўйинларда ҳар бир ўқувчи мазмундор таассуротлар олади ва унда турли тасаввурлар ҳосил бўлади, унинг ижодий кўриш-ясаш ва бадиий қобилиятлари ўсади.
Ўқувчининг ва ўсмирнинг ўсиб бораётган хаёли ўзининг кенглиги ва мазмундорлиги жиҳатидагина ўзгариб қолмасдан, балки йўналиш жиҳатидан ҳам ўзгаради. Мактабгача тарбия ёшидаги болалар ўз эҳтиёжларига боғлиқ бўлган бирор тасаввур яратишлари билан дарҳол шу тасаввурларни ўз ҳаракатларида, ўйинларида, суратларида ва шу кабиларда намоён қиладилар. Бола, асосан, ҳозирги ҳаёт билан яшайди ва унда ўзи яратаётган образларни руёбга чиқаришни келажакка қолдириш майли бўлмайди. Юқори синф ўқувчиларида хаёл фаолияти, асосан, келажак образларини яратишга – идеаллар яратишга, касб танлашга қаратилган бўлади.
Ўқувчиларда ва ўсмирларда хилма-хил қизиқишлар ва идеаллар, жумладан, касбга қизиқишлар ўсиб бориши билан улардаги хаёл орзу тариқасида намоён бўла бошлайди. Бизнинг мактабларимиздаги ўқувчи болалар, ўсмирлар, йигитлар ва қизлар ўзларининг келажак фаолиятларини, мамлакатимизда ижодий меҳнат қилишни, янги улуғ кашфиётлар, ихтиролар қилишини орзу қиладилар. Бизнинг ёшларимиз ўзлари орзу қилаётганларида бизда мана шу орзуларни руёбга чиқармоқ учун бутун шароит яратиб берилганлигини ва шу орзуни амалга ошириш фақат ўзларига, ўзларининг қунт билан ишлашларига боғлиқ эканлигини биладилар.
Ўқувчи ва ўсмирнинг хаёли ўзининг барқарорлиги билан мактабгача тарбия ёшидаги боланинг хаёлидан фарқ қилади. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларда ихтиёрий хаёл ҳам, айниқса уларда кўпроқ учрайдиган беихтиёр хаёл ҳам ғоят беқарор бўлади.
Мактаб ёшидаги болада ихтиёрсиз хаёл ҳам, ихтиёрий хаёл ҳам борган сари барқарор бўлиб бора беради. Хаёлни туғдирадиган қизиқиш ёки идеялар мавжуд бўлганда ихтиёрсиз хаёл барқарор бўлади. Ўқувчиларда ихтиёрсиз хаёл кўпинча уларнинг ихтиёрий хаёлидаги айрим моментлар тариқасида намоён бўлади. Бундай ихтиёрсиз хаёл янги материални тушуниш ва ўзлаштиришда, турли масалаларни ҳал қилишда, иншолар ёзишда, сурат чизишда, ҳар хил буюмлар шаклини ясашда ва шу каби машғулотларда катта роль ўйнайди.
Мактабгача тарбия ёшидаги болаларда бўлгани сингари, ўқувчиларда ҳам хаёл катта куч билан намоён бўлади. Ўқувчилар ва ўсмирларнинг ўз хаёлида, айниқса ўз орзуларида яратаётган образлари жуда ёрқин ва жонли образлар бўлади. Шу билан бир вақтда, мактабгача тарбия ёшидаги болалардан ўқувчиларнинг фарқи шундаки, катта ёшдаги кишилар сингари, мактаб ўқувчилари ҳам шу образларни идрок қилинаётган нарсалардан аниқ фарқ қиладилар ва ўз хаёлларидаги ўтмиш образларини хотира тасаввурлари билан аралаштириб юбормайдилар. Мактаб ёшидаги болаларда реалликни мана шундай сезиш ҳисси катта тажриба, тўпланган билимлар туфайли ва тафаккурнинг анча ўсганлиги туфайли вужудга келади.
Одамларнинг барча ёшидаги кенг, мазмундор, барқарор ва реал хаёл уларнинг фаолиятида тафаккур, ирода, қизиқиш ва эҳтиёжларининг тараққийси билан бирликда тараққий қилиб боради.