Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика институти

6-Мавзу: Психологияда дарс ўтиш методлари


Режа:
1. Педагогик жараённинг мазмуни.
2. Турли усуллар ҳақида тушунча.
3. Сўзли усуллар, савол-жавоб усули, ҳикоя қилиш усули.
4. Қисқа ва узоқ вақт давом этадиган усуллар ва уларнинг аҳамияти.

Таянч сўз ва иборалар: ўқув фаолиятининг шакллари; интерфаол усуллар; олий ўқув юртида психологияни ўқитиш; методика; назарий психология; ақлий хужум, кластер, венн диаграмма каби усуллар.

Мустаҳкамлаш учун саволлар:
1. Ўқув фаолиятининг қандай шакллари мавжуд?
2. Ўқитишнинг қандай интерфаол усулларини биласиз?
3. Назарий психология нима?
4. Психологияни ўқитишда қандай методлардан фойдаланилади?
5. Ўқитишнинг методик хусусиятларига нималар киради?
Педагогик жараён бевосита педагог томонидан ташкил этилади. Педагогик жараён қаерда ва қандай педагог томонидан ташкил этилмасин, у барибир битта тузилишга эга бўлади: яъни мақсад-тамойиллар мазмуни-методлари-восита-шакли.
Мақсад - педагог ва ўқувчи интилаётган биргаликдаги педагогик ҳаракатларнинг якуний натижаларини акс эттиради. Тамойиллар-мақсадга эришишнинг асосий йўналишларини аниқлаш учун мўлжалланган. Мазмуни – бу танланган йўналиш бўйича қўйилган мақсадларига эришиши учун ўқувчиларга бериладиган аждодлар тажрибасининг бир қисмидир. Таълим мазмуни – махсус танлаб олинган ва жамият томонидан (давлат томонидан) тан олинган маълум соҳада муваффақиятли фаолият учун ўзлаштирилиши зарур бўлган инсониятнинг объектив тажрибаси элементларининг тизимидир. Таълим мазмуни - ўқув муассасаси эришишга интиладиган якуний натижадир, билимлар, маҳорати, кўникмалари, шахсий сифатлари категорияларида ифода этиладиган ўша даражаси ва ўша ютуқларидир. Методика – бу мазмуни этказиладиган ва қабул қилинадиган педагог ва ўқувчининг ҳаракат воситалари, мазмуни билан моддийлаштирилган предметли «иш» усули сифатида метод билан биргаликда фойдаланилади. Педагогик жараённи ташкил этиш шакли унга мантиқий якунланганлик, тугалланганликни беради. Педагогик жараённинг динамиклигига унинг уч таркиби ўзаро боғлиқлиги натижасида эришилади: педагогик, методик ва психологик. Педагогик тузилишнинг асосий жараёнларини ташкил этиш масалаларини ҳал этиб таълим ва тарбия, унинг мақсадларини, шаклини, мазмунини ва шу кабиларни аниқлашни таъминлайди. Методик тузилишини яратиш учун мақсад бир қатор масалаларга бўлинади, унга биноан педагог ва ўқувчиларнинг фаолият босқичи кетма-кетлиги тартиби аниқланади. Масалан, методик тузилишига тайёрланувчи йўл-ё`риқ кўрсатиши, кузатиш жойига ҳаракатланиш, объектни кузатишни, кўрганларини қайд этишни ўз ичига олади. Педагогик жараёнларнинг педагогик ва методик тузилишлари узвий равишда бир-бири билан боғлиқдир. Бу икки тузилишдан ташқари педагогик жараён янада мураккаб бўлган – психологик тузилишни ҳам ўз ичига олади. Психологик тузилиш эса қуйидаги компонентларни қамраб олади:

1. 
   идрок этиш, фикрлаш, англаш, эслаш, маълумотларни ўзлаштириш жараёнларини;
   
2. 
   ўқувчиларнинг қизиқишлари, иштиёқлари, ўқиш сабаблари, ҳиссий кайфиятлари динамикасини;
   
3. 
   жисмоний ва нерв – психик кескинликни кучайтириш ва пасайтириш, фаоллик динамикаси, ишчанлик қобилияти ва толиқишини;
   

Шундай қилиб, дарснинг психологик тузилиши учта таркибий қисмдан иборат:

1. 
   идрок этиш жараёнлари;
   
2. 
   билим олиш сабаблари;
   
3. 
   кескинлик.
   

Ўқитиш методлари педагогик жараён тузилишида ўзининг алоҳида ўрнига эга. Уларни ўқув материалларини ишлаб чиқиш ёрдамида маълум мақсадга эришишга қаратилган ўқитувчи ва ўқувчиларнинг ўзаро алоқалари усулларини навбатма – навбат алмашиниши тушинилади. «Метод» сўзи (грекча – бирор нарсага йўл) – мақсадга эришиш усули, билим олиш усулидир.
Ўқитиш шакли – бу ўқитувчи ва ўқувчиларнинг билим олиш давомидаги уюштирилган ўзаро алоқаларидир. Адабиётларда қуйидаги ўқитиш шакллари кўрсатилади: фронтал, индивидуал, гуруҳли, синфда – дарс пайтида, кечки (ҳамда шундай шакллари ҳам мавжудки дарс, экскурсия, семинар, маъруза, амалий машғулот, ишлаб чиқариш амалиёти, имтиҳонлар, маслаҳат). Методни шаклдан фарқ қиладиган асосий кўрсаткичи билим олиш усули кўрсатилганлиги ва ўқувчининг ўзи иштирок этишга боғлиқлигидир.
Педагогик адабиётларда «ўқитиш методи» тушунчасини ўрнини аниқлаш борасида ҳеч бир фикр айтилмаган. Масалан, Ю.К.Бабанский шундай деб ҳисоблайди: «Ўқитиш методи деб таълим масалаларини ҳал этишга қаратилган ўқитувчи ва ўқувчиларнинг тартибга солинган ва ўзаро боғланган фаолияти усулига айтилади». Т.А.Илина ўқитиш методи деганда «ўқувчиларнинг идрок этиш фаолиятини ташкил этиш усули», деб тушунади.
Дидактика тарихида ўқитиш методларини турлича гуруҳларга ажратиш юзага келган – сўз билан, амалий, кўргазмали – бу усуллар энг кўп тарқалган ҳисобланади.
Ҳар қандай усуллар ва методик услублар педагогика амалиётида услублар билан амалга оширилади. Методик услублар - ўқитиш жараёнида ўқитувчи ва ўқувчиларнинг алоҳида ҳаракатларини ифода этувчи у ёки бу усулнинг элементидир. Методик услубларнинг турли – туманлиги уларни тизимлаштиришни талаб этади. Улар мантиқий, ташкилий ва техник хусусиятларга эга бўлиши мумкин. Биринчи навбатда турли усулларда қўлланилиши мумкин бўлган услубларга ажратиш мумкин.
Барча услубларда ҳам бир хил мантиқий услублардан фойдаланилади: белгиларини ажратиш, ҳодисаларни (объектларни) ўхшашлиги ва фарқи бўйича таққослаш, хулосалар, умумлаштириш ва бошқалар. Бу ҳолат ўқувчилар фикрлаши ва уларнинг ишдаги мустақилликларини ривожлантиришда ҳамма усуллар имкониятларини муҳим даражада белгилайди. Ташкилий услублар ўқувчиларнинг эътиборини, идрок этиш ва фаолиятларга йўналтирилади. Техник услубларга турли ускуналар, ёрдамчи воситалар, методикалардан фойдаланиш киради.
Машғулотларда ҳар бир усул кўплаб хусусият ва турларга эга бўлган методик услублар билан очиб берилади. Идрок этиш қизиқишларини уйғотиш ва ривожлантириш, меҳнат маданиятини тарбиялаш услубларини кўрсатиш мумкин, лекин улар учта асосий гуруҳ методик услублар билан амалга ошириладилар. Методик услубларнинг кўплиги ва айниқса уларнинг бирга бўлиши ўқитувчиларнинг ижодий ташаббускорлигини ва педагогик маҳоратларини кўрсатади. Ижодий ишловчи педагог янги услублар кашф этади, ҳаммага маълум услубларни ўзгартиради, янада яхшироқ таълим ва тарбиявий самарага эришади.