Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика институти

Сўзли усуллар. Суҳбат масалалари ҳал этишда ўқитувчилар ва ўқувчилар ҳам иштирок этиши билан таърифланади. Суҳбатнинг мақсади ўқувчиларнинг билимини ҳал этилиши керак бўлган масалага йўналтирилиши билан белгиланади. Суҳбат натижасида ўқувчилар ўқитувчи раҳбарлиги остида маълум хулосага келишлари, умумлаштиришлари керак. У ўқитувчиларга номаълум материаллардан қурилмаслиги керак: ўқувчиларда бўлмаган билимларни улардан қийнаб талаб этишга вақтни бекорга ўтказиш мумкин эмас. Суҳбат якунловчи ёки умумлаштирувчи дарсларга ва илгариги билимларини янгилари билан боғловчи дарсларда, айниқса, аҳамиятга эга бўлади.
Ҳар қандай суҳбатнинг асосий тузилиш элементи ўқитувчининг саволлари ҳисобланади. Улар баён этилаётган материалдан табиий келиб чиқиши ва ўқувчиларнинг диққати муҳимларини ўзлаштиришга қаратилиши керак, илгариги тайёргарлиги ёки ўқувчининг ҳақиқий мавжуд шахсий тажрибасига таяниши керак. Ўқитувчи ўқувчилар фаоллигини уларга бериладиган саволларни мураккаблаштириб бориш ёрдамида суҳбатда иштирок этишлари даражасини аста ошириб боради. Ўқитувчининг саволлари ўқувчиларнинг билимларидан ўзлари мустақил фойдаланишларига ўргатишлари керак. Саволларнинг мос равишда тўғри қўйилишида жавоблар ҳам ривожланади, мураккаблашади, ўқувчилар янада мантиқий масалаларни эчиб борадилар. Бу эса ақлий ривожланишнинг муҳим томони ҳисобланади.
Савол – жавоб усулида баён этилганида ўқувчига ўз диққатини узоқ вақт жалб этиши керак бўлмайди, чунки мураккаб фикрлар унинг олдида қисмларга ажратилиб ифода этилади, уларни ўзлаштириш доимий текшириб борилади.
Ҳикоя қилиш усули бирор бир ҳодисалар ёки одамлар ҳаётидан ҳодисаларни, буюк кашфиётлар тарихи, олимлар ҳаёти, умуман инсон онги, унинг психологиясини ўрганиш билан боғлиқ ижодий фаолияти ҳақида бўлса психология машғулотларида қўлланилади. Баъзи ҳолларда ўқитувчининг ҳикоялари машғулотларда сюжетли ва образли кўриниш олади. Айнан ҳикояда жавоб ёки педагогикада шундай аталувчи сўз билан тасвирлаш қўлланилади.
Ҳикоя қилиш бошқа усуллар каби индуктив қурилиши мумкин, бунда бир қатор маълумотлардан умумлаштириш келиб чиқади ёки дедуктив, бунда умумий ҳолат маълумотлар билан тушунтирилади.
Тушунтириш - ҳикоядан фарқ қилади - ўқув материалларини фактларни таҳлил қилиш ва хулосалар ифода этиб исботлаш асосида аниқ баён этиш ҳисобланади.
Амалий ишларни бажариш бўйича қисқача, аниқ кўрсатмалар ўтказиш ҳам тушунтириш ҳисобланади.
Мактаб маърузаси фақатгина катта синфларда (коллежларда) қўлланилади. Шунда ҳам ўқитувчи бутун дарс давомида материални айтиб бериш билан шуғулланмайди: дарс пайтида у ўқувчилардан сўрайди, топшириқ беради ва уй вазифасини тушунтиради.
Ҳар қандай усулдан фойдаланишда ҳам ўқитувчи ўқувчилар нутқ маданиятига катта эътибор беради. Айниқса, сўзли усулларда унинг ривожланишини кўзда тутиш жуда муҳим. Ўқувчиларга бериладиган саволлар аста – секин мураккаблаштирилади. Ўқувчилар аввалига қисқача, кейин эса кенг жавоб бериб, мустақил равишда таққослайдилар, хулоса чиқарадилар, мулоҳазаларни баён этадилар. Кейинчалик ўқувчилар илмий мавзуларда қисқача хабарлар ва ҳисоботлар билан иштирок этишга ўргатиладилар.
Кўргазмали усуллар. Кўргазмали усулларни умумий яққоллик, педагогик тамойил билан аралаштириш керак эмас. Дарсни кўргазмали усуллар билан ўтказганда кўргазмали қуролларга ёрдамчи эмас, балки асосий ўрин берилади.
Амалий усуллар. Психология фанида қўлланиладиган илмий тадқиқотлар усули бевосита таъсир кўрсатади. Маълумки, илмий психологик тадқиқотларда қўлланиладиган кўплаб усуллар ичида, энг кўп қўлланиладигани айнан кузатиш ва тажриба ҳисобланади, яъни нарса ва ҳодисалар инсон психикасини бевосита лаборатория ва табиий шароитларда ўрганиш билан боғлиқ усул ҳисобланади.
Кузатиш – бу ҳодисалар берилишига аралашмай туриб, психик жараёнларни табиий шароитларда мақсадга мувофиқ бевосита ҳис этиб қабул қилишдан иборат.
Ўқувчилар кузатишни кўчада, уйда ва дарсда шу билан бирга кузатишни ўқувчилар бевосита ўқитувчи раҳбарлиги остида, мустақил, оғзаки ёки ёзма топшириқлар бўйича олиб боришлари мумкин.
Психологик фан соҳасида илмий тадқиқот вазифаларининг ва мактабда психология ўқитишнинг турлича бўлишига қарамасдан (психика ва онгнинг янги фактлари ва қонуниятларини очиш) мактабда (коллеж, литсейда) психологиядан дарс ўтиш усуллари ўқувчиларни илмий тадқиқот методикаси бошланиши билан таништириши яққол кўриниб туради. Шунингдек, кузатишлар уларни амалга ошириш муддати билан икки гуруҳга ажратилади.
Қисқа вақт ва узоқ вақт давом этадиган усуллар. Қисқа вақтлилари тўлалигича дарсга қаратилади ва тарқатилган материаллар билан бажарилади. Узоқ вақтлилари дарсдан ташқари вақтда ўтказилади, лекин уларнинг олиб борилиши ва натижалари дарсда намойиш этилади. Бу жараёнда ўз-ўзини кузатиш муҳим рол ўйнайди. Тажриба ҳам қисқа вақтли ва узоқ давом этадиган кўринишда бўлади. Тажриба ишларини ўқувчилар одатда машғулотлардан ташқари вақтда олиб борадилар. Ўқувчилар уйларида оддий тажриба ўтказишдан бошлаб тажрибалар олиб боришга, боғчада, мактабда янада мураккаброқ ва узоқ давом этадиганларига тайёрланиб борадилар.
Психологияни ўқитиш усулини танлаш тасодифий ихтиёрий бўлиши мумкин эмас. Уни икки муҳим педагогик талабларга риоя қилиб амалга оширилади: биринчидан, ўқув материали; иккинчидан ўқувчилар ёш ва психологик хусусиятлари ҳисобга олинади. Психологиядан дарс ўтишда идрок этиш фаолияти турлари ва фикрлаш шаклларини йўналтириш мақсадида ўқитишнинг кўп кўринишли усулларидан фойдаланиш зарурдир. Ҳозирги замонавий фаол ўқитиш усулларида кўрсатилган фикрлаш турларини шакллантиришни бошқариш мақсадида фойдаланиш учун энг қизиқарли бўлган учта усулини кўрсатамиз. Булар дастурлаштирилган ўқитиш, муаммоли ўқитиш ва интерактив (коммуникатив) ўқитиш усулларидир. Бу усуллар ишлаб чиқилиши ва тарқалиши тарихига тўҳталиб ўтирмай, уларнинг ҳар бири анъанавий ўқитиш усулларининг чекланмаганлигини ва янги «фаол» усуллар билан яратиладиган тўсиқларни энгиб ўтишга уриниш сифатида пайдо бўлганлигини таъкидлаш мумкин. Масалан, дастурлашган ўқитиш методлари анъанавий ўқитишнинг мақсад, вазифаларни эчиш усулларини, рағбатлантириш шаклини ва дарсни билишини назорат қилишни аниқлаш ва оператсиялаштиришни ҳисобига қайта ташкил этишни кўзда тутган. Муаммоли ўқитиш усули ўқитиш жараёнининг дастурлаштириш методлари йўналишида ҳаддан ташқари расмийлаштиришга маълум миқдорда жавоб берган. Бу методлар, дастурлаштириш аспектига эмас, балки ўқувчи шахси тушиб қолган вазиятга эътибор берилади. Уларни ташкил этилиши ва бошқариш марказида ўқувчининг муаммоли вазиятда иштирок этиши ҳисобига улар фикрлаш фаолияти сабаби ва усулларини қидирадилар. Интерактив ўқитиш усуллари билимларни инсон ўзаро муносабатлари ва алоқаларини ташкил этиш ёрдамида ўзлаштириш жараёнини бошқариш усулларига мурожаат этади. Шу билан ўқитишни бошқарув марказига ўқитилаётган одамнинг ўзини, унинг ўқув жараёнининг бошқа реал иштирокчилари билан ўзаро алоқаларини қамраб олади. Ўқитиш – бу ижтимоий, жамоатчилик жараёни бўлиб, жуда индивидуал эмаслигини тан олган ҳолда қўйилиши дастлабки қадам бўлди.
Бу усуллардан ҳар бири ўзига хос ҳаракатлар йиғиндиси яратилиб, улар билан ўқувчиларнинг идрок этиш фаолиятини ривожлантириш жараёнини бошқариш воситаси сифатида усул мазмуни ифода этилади ва унинг таъсир чегаралари белгиланади.
Дастурлаштирилган ўқитиш методлари тизими – бу дастурнинг дозалаштирилган қадамидир. Муаммоли ўқитишнинг алгоритми – муаммоли вазият ва унинг турлари, эвристик дастурлар ва бошқалардан иборат. Интерактив ўқитиш – жамоа бўлиб баҳслашиш, ўқув – ролли ўйинлар, диалоглар стсенарийси ва муаммони жамоа бўлиб биргаликда ҳал этишда полилоглар (ўзаро муносабатларни босқич ва даврини кўрсатиб) масалани биргаликда ҳал этувчилар ўртасида («мозговой штурм» мисолларидан бири) ўзаро муносабатдан иборатдир. Муаммони жамоа бўлиб ҳал этиш алгоритми, эвристика ва стсенарийси, уларнинг ҳар бирини қўлланилиши доирасига мослигини ҳисобга олган тизимидагина ўқитишни бошқариш мақсадида амалга оширилиши мумкин бўлган кўп турли усуллари сифатида қаралиши керак. Расмий ва норасмий фикрлашни шакллантириш учун фақатгина алгоритмлар камлик қилади ва аксинча, оддий кўникмага ўқитиш учун мураккаб эвристика мос келмайди. Муаммони жамоа бўлиб ҳал этиш эса «вазиятни ҳал этиш» ва интуитсияни юзага келтириш вазифасига мос келади.
Биргаликдаги ўқув фаолиятининг умумий хусусиятлари шахсни тубдан ўзгартириш ҳисобланиб, шахснинг ривожланиш қонуниятларини қайта қуриш ўзлаштирилган мазмунига муносабати сифатида, ўзлаштирилган ўзаро алоқалар ҳам қадриятли кўрсатмалар, маъноли йўналишлар, ўқитиш мақсади ва ўқитиш иштирокчилари ўртасидаги ўзаро муносабатлар усулларини ўзида ифода этилади.
Шахснинг ҳолатлардаги ўзгариши фаолиятни ўзлаштиришнинг янги босқичига ва ўқувчи талабалар билан ўзаро алоқаларнинг янги шаклларига ўтишига сабаб бўлади. Ўқувчилар, талабалар идрок этиш фаолиятини фаоллаштиришга ёрдам берувчи усуллар орасида ўқув – ролли ўйин алоҳида ўрин тутади. Бу тушунчанинг моҳияти бўйича ўқувчилар, талабалар томонидан шартли равишда ва ўқув мақсадида одамларнинг ҳақиқий фаолиятларини қайта такрорлаш (ўхшатиш) дан иборат бўлади. Ўқув – ролли методни бошқа усуллардан фарқ қилувчи муҳим белгиси, унда ҳар бир ўқувчининг жамоа бўлиб - ўйналаётган сюжетнинг маълум ролини қабул қилиб олиб ва бажариши йўли билан ҳақиқий вазиятни қайта ташкил этиш, амалга оширилиш жараёни ҳисобланади.
Ўқув – ролли ўйинда қуйидаги амалий маҳоратлар шакллантирилади:

1. 
   Мустақил билимларни эгаллаш маҳорати;
   
2. 
   Масалани эчишдаги эвристик, шу жумладан умумий маҳоратлари;
   
3. 
   Синфларда аниқ – фан масалаларини мустақил эчиш маҳорати.
   

Ўқув – ролли ўйинда ўқувчиларда илгари салбий ёки спетсефик муносабат уйғотган назарий қоидалар (қонунлар, қоидалар, тушунчалар) яхши ўзлаштирилади. Ўқув – ролли ўйиннинг хусусияти унда масалани эчиш жараёнини жамоавий характердалиги кўзда тутилади. Натижада шундай намуналарда ўқитиш учун шароит яратиладики, бунда бўш ўқувчилар кучлироқ ўқувчиларни кузатадилар ва ўзлари ҳам уларнинг намуналари бўйича ҳаракат қиладилар. Ролли - ўйинда ўқувчиларга жавоб алоқаси аҳамиятли бўлади, унда улар ҳақиқий ҳаётда одамлар ўзларининг қилмишлари оқибатлари ҳақида қандай қилиб билиб олишларини тасаввур қиладилар ва билиб оладилар. Бунинг натижасида ўқувчиларни ўз-ўзини бошқариш асосида ўқитиш имконияти юзага келади.
Ўқув – ролли ўйинларнинг самаралилигини унинг иштирокчи-ларининг ўйин пайтида масалани ҳал этишда фаолликлари кескин ўсиб бориши, иштирокчиларнинг фаоллигини ўсиши манбаи эса саволларнинг кучлилиги ҳисобланади.