Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика институти

7-мавзу: Ўқув фаолиятини ташкил этиш шакллари


Режа:
1. Таълимни ташкил этишнинг асосий шакллари.
2. Дарс типлари.
3. Маъруза турлари.
4.Маъруза ва семинар машғулотининг тузилиши.


Таянч иборалар: ўқув фаолияти, таълим, таълим шакллари, дарс турлари, маъруза турлари, амалий ва семинар машғулотлари, ўқитиш, таълим бериш.
Мустаҳкамлаш учун саволлар:
1. Таълимни ташкил этишнинг асосий шакллари қайсилар?
2. Дарс турларини санаб беринг?
3. Маъруза турларига қайсилар киради?
4. Семинар машғулотининг тузилиши кетма-кетлигини айтинг?

Таълимни ташкил этишнинг асосий шакли мактабда дарс ва олий мактабдаги маъруза ҳисобланади. Бирор бир таълимни ташкил этиш шакли ўқув ишлари масаласи ва усулларига қараб тузилишини ва модефикатсиясини ўзгартириши мумкин. Мисол учун, дарс - ўйин, дарс – конферентсия, диалог, амалиёт ва муаммоли маъруза, бинар, маъруза – телеконферентсия ва бошқалар. Мактабда дарслар билан бирга бошқа ташкилий шакллар ҳам қўлланилади (лаборатория практикум, мустақил уй иши, факултатив, тўгарак). Маълум назорат шакллари ҳам мавжуд бўлиб улар: оғзаки ва ёзма имтиҳонлар, назорат ва мустақил ишлар, назорат, тест топшириш, суҳбат ўтказиш шулар жумласидандир. Олий мактабда маърузадан ташқари ўқитишнинг бошқа ташкилий шаклларидан ҳам фойдаланилади – семинар, лаборатория иши, амалий машғулот талабаларнинг мустақил иши, ишлаб чиқариш амалиёти, бошқа ўқув юртида ёки чет эл ўқув юртида стажировкада бўлиш ва шу кабилар. Таълимнинг натижаларини баҳолаш ва назорат қилиш шакли сифатида имтиҳонлар, назоратлар, баҳолаш рейтинг тизимидан, реферат, курс ишлари ва диплом ишидан фойдаланилади.

Дарс типлари қуйидагилардан иборат:

1. 
   Аралаш дарс. Унинг тузилиши: ташкилий қисми, уй ишини текшириш, янги материални ўргатиш, янгисини илгари ўрганилган материал билан солиштириш ва мустаҳкамлаш, амалий топшириқларни бажарилиши, дарсга якун ясаш ва уйга топшириқлар бериш.
   
2. 
   Янги материалларни ўрганиш дарси одатда катта синф ўқувчиларини ўқитишда қўлланилади. Ушбу турдаги дарс доирасида қуйидаги дарслар олиб борилади – маъруза, муаммоли дарс, дарс – конферентсия, кино дарс, дарс – тадқиқот.
   
3. 
   Билимларни мустаҳкамлаш, кўникма ва малакаларни шакллантириш дарси семинар, амалий, экскурсия, мустақил ишлар ҳамда лаборатория амалиёти кўринишида олиб борилади.
   
4. 
   Умумлаштириш ва тизимлаштириш дарси фанни тўлиқ ўзлаштириш учун муҳим аҳамиятга эга бўлган дастурнинг асосий масалалари бўйича ўқув материалининг катта қисмларини тизимли такрорлашга қаратилган. Бундай дарсни ўтишда ўқитувчи ўқувчилар олдига муаммони қўяди, қўшимча маълумотлар олиш манбаларини кўрсатади, ҳамда ўхшаш масала ва амалий машқлар беради, топшириқлар ва ижодий характердаги ишларни топширади. Бундай дарс пайтида ўқувчиларнинг узоқ вақт давомида – чорак, ярим йиллик, ўқув йили давомида бир неча мавзулар бўйича билим, маҳорат ва кўникмалари текширилади, баҳоланади.
   
5. 
   Билим, маҳорат ва кўникмаларни назорат қилиш ҳамда тузатиш дарси ўқитиш натижаларини баҳолаш учун, ўқувчиларнинг билим даражасини диагностика қилиш, ўқувчиларнинг ўз билимларини қўллашга тайёрликлари, ўқитишнинг турли вазиятларида маҳоратлари ва кўникмаларини текшириш учун мўлжалланган. Бундай дарсларнинг кўринишлари оғзаки ёки ёзма сўров, диктант, масала ва мисолларни ифода этиш ёки мустақил эчиш, амалий ишларни бажариш, имтиҳон, мустақил ёки назорат иши, тест олиш бўлиши мумкин. Якуний дарс натижаларига қараб кейинги машғулот одатий хатоларни, билимдаги камчиликларни таҳлил қилишга, қўшимча топшириқларни белгилашга бағишланади.
   

Мактаб амалиётида дарснинг бошқа турларидан- дарс мусобақа, маслаҳат, бир-бирини тўлдириш маърузаси, фанлараро дарс, ўйин кабилардан фойдаланилади.
Ҳар қандай маърузанинг умумий тузилишини асоси – бу мавзуни баён этиш, режани ва мустақил ишлаш учун тавсия этиладиган адабиётларни кўрсатиш, кейин эса – кўрсатилган ишнинг режасига қатъий амал қилишдир. Маъруза ўқишга қўйиладиган асосий талаблар сифатида қуйидагилар шарт деб ҳисобланади.

• 
  Ифода этилаётган маълумотларнинг юксак илмий даражадалилиги, одатдагидек дунёқараш аҳамиятига эгалиги;
  
• 
  Замонавий илмий маълумотларнинг аниқ тизимлаштирилган ва методик қайта ишлаб чиқилган ҳажмлари;
  
• 
  Билдираётган фикр-мулоҳазаларининг исботланганлиги ва асосланганлиги;
  
• 
  Келтириладиган ишончли исботлар, мисоллар, текстлар ва ҳужжатларнинг этарлича бўлиши;
  
• 
  Фикрлари аниқ, тушунарли баён этилиши ва эшитувчилар фикрлашларини фаоллаштириш, муҳокама этилаётган муаммолар бўйича мустақил ишлар учун саволларнинг қўйилиши;
  
• 
  Қўйилган муаммони ҳал этиш учун турли нуқтаи назарларни келтириб чиқариш, хулосаларни ифода этиш;
  
• 
  Киритилаётган термин ва номларни тушунтириш: фикр-мулоҳазаларни талабаларга эшитишга, фикрлаш ва маълумотларни қисқача ёзиб олишга имкон бериш.
  
• 
  Аудитория билан педагогик алоқа ўрнатиш маҳорати.
  
• 
  Текст, конспект, блоксхемалар, чизмалар, жадваллар, графиклар, асосий материалларини қўллаш.
  

Юқоридаги фикрларга асосланиб маъруза қўйидаги турларга ажратилади;

1. 
   Кириш маърузаси ўқув фани ҳақида биринчи яхлит тасаввурни беради ва талабаларни ушбу курс бўйича ишлаш тизимига йўналтиради. Маърузачи талабаларни курснинг вазифаси ва масалалари билан таништиради. Ўқув фанлари ва мутахассислар тайёрлаш тизимидаги унинг роли ва ўрни билан таништиради. Курснинг ва фаннинг ривожланиш даври, амалиёти, бу соҳадаги ютуқлар, машҳур олимлар номлари бўйича қисқача маълумотлар беради, тадқиқотлар истиқболли йўналишларини ифода этиб беради. Бу маърузада курс доирасидаги ишлар методик ва ташкилий хусусиятлари кўрсатиб берилади ҳамда талабаларга тавсия этиладиган ўқув-методик адабиётлар таҳлили берилади, шунингдек, ҳисобот шакли ва муддати белгиланади.
   
2. 
   Ахборот-маъруза тушуниб олиш эсда қолиши керак бўлган билимлар захирасини талабаларга илмий маълумотларни баён этиш ва тушунтиришга қаратилган. Бу олий мактаб тажрибасида энг одатий бўлган турдир.
   
3. 
   Обзорли маъруза – бу аниқлаштириш ва деталлаштиришсиз фан ичидаги ва фанлараро алоқаларни очиб беришдаги баён этиладиган маълумотларни англаб этиш жараёнида кўп сонли ассотсиатив боғлиқликларга асосланиши мумкин. Юқори даражада ҳисобланган илмий билимларни тизимлаштиришдир. Одатда баён этиладиган назарий қоидалар асосини бутун курснинг ёки унинг катта бўлимининг илмий-тушунчали ва контсептуал асоси ташкил этади.
   
4. 
   Муаммоли маъруза. Бу маърузада билимлар масаланинг, савол ёки вазиятнинг муаммолилиги орқали берилади, шу билан бирга идрок этиш жараёни ўқитувчи билан ҳамкорлик суҳбатлари билан тадқиқотчилик фаолиятига яқинлашади. Муаммонинг мазмуни унинг эчимини излашни ташкил этиш йўли билан ёки анъанавий ва замонавий нуқтаи назарларни қўшиш ва таҳлил қилиш йўли билан очиб берилади.
   
5. 
   Маъруза-визуал-алоқа. Маъруза материалларини ЎТВ воситалари ёки аудио-видео техникалари ёрдамида кўрсатиб этказиб беришдан иборат бўлади. Бундай маърузани ўқиш кўрилаётган материалларни кенг ва қисқача изоҳлаб беришдан иборат бўлади.
   
6. 
   Бинар маъруза – бу маърузани икки ўқитувчи суҳбати шаклида ўқиш тури ҳисобланади, яъни икки илмий мактаб вакиллари сифатида, ёки олим ва амалиётчи, ўқитувчи ва талаба ўртасида ва бошқалар.
   
7. 
   Олдиндан хатолар кўзда тутилган маъруза талабаларни берилаётган маълумотларни доимий кузатиб боришга рағбатлантиришга мўлжалланган (мазмунида хатони излаш: методологик, методик, орфографик). Маъруза якунида тингловчиларни диагностика қилиш ва йўл қўйилган хатоларни таҳлил қилиш амалга оширилади.
   
8. 
   Маъруза-конферентсия - олдиндан қўйилган муаммо 5-10 минут давом этадиган ахборотлар тизими билан илмий-амалий машғулот сифатида ўтказилади. Ҳар бир чиқиши ўқитувчи таклиф этган дастур доирасида тайёрланган мантиқий якунланган матндан иборат бўлади. Бериладиган матнлар биргаликда муаммони ҳар томонлама ёритиб беради. Маъруза якунида ўқитувчи талабаларнинг мустақил ишлари ва чиқишларини тўлдириб ёки таклиф этилган маълумотларга аниқлик киритиб якун ясайди ва асосий хулосаларни шакллантиради.
   
9. 
   Маъруза-консултатсия турлича стсенарийда ўтказилиши мумкин. Биринчи варианти «савол-жавоблар» усулида амалга оширилади. Маърузачи бутун маъруза вақти давомида бир бўлим ёки бир курс бўйича талабаларнинг саволларига жавоб қайтаради.
   

Бундай маърузаларнинг иккинчи варианти «баҳс-мунозара» усулида ўтказилиб бу уч хилда олиб борилади: маърузачи янги ўқув маълумотларини баён этади, савол қўйилади, қўйилган саволга жавоб излашда тортишувлар, муҳокама ташкил этилади.
Мактабда ўқув жараёнини ташкил этиш турларининг жуда кўплиги ва турли туманлигига қарамай уларнинг ҳар бир тури ва кўриниши маълум дидактик масалалар тўпламини ҳал этади ва ўз вазифасини бажаради. Уларнинг турли-туманлиги амалда мактаб ва олий ўқув юртлари ўқитувчиларининг ижоди ва маҳорати ҳақида хабар беради, ўз ишлари самарадорлигидан мафаатдорликларини билдиради. Шунга кўра ўқув маърузаси унинг тузилиш компонентлари ҳақида маълумот бериши лозим.
Жумладан, ўқув маърузаси тузилиши (В.Я.Ляудис бўйича)

1. 
   Маъруза мавзуси, мавзусини танлашни асослаш.
   
2. 
   Мавзунинг бутун курс тизимидаги ўрни ва аҳамиятини аниқлаш (конспект).
   
3. 
   Мавзу бўйича адабиётларни танлаб олиш (ўқитувчи учун адабиётлар, талабаларга тавсия этиладиган адабиётлар).