Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика институти

кенг билим савиясига эга бўлиш, барча соҳаларга доир билимлар билан куролланиши;

ёш педагогик психологик, ижтимоий психология ва педагогика ёш физиологияси ҳамда мактаб гигиенасидан чуқур билимларга эга бўлиши;

ўзи дарс берадиган фан бўйича мустаҳкам билимга эга бўлиб, ўз касби соҳасида жаҳон фанида эришилган ютуқ ва камчиликлардан хабардор бўлиши;

-таълим ва тарбия методикасини эгаллаши;

• 
  ўз ишига иқтисодий ёндашиши;
  
• 
  болаларни билиши, унинг ички дунёсини тушуна олиши;
  

• 
  педагогик техникани (мантиқ, нутқ; таълимнинг ифодали воситалари) ва педагогик тактга эга бўлиши;
  
• 
  ўқитувчининг ўз билим ва педагогик маҳоратини доимий равишда ошириб бориши;
  

Кўпчилик психологлар шу билан бирга ўзбекистонлик психолог олимлар томонидан олиб борилган тадқиқотларда замонавий ўқитувчилар учун зарур хислатларни аниқлаб олиш имкониятини беради. Рус психологларидан Н.В. Кузмина, В.Сластенин, Ф.Н.Гоноболин ўзбек психологларидан Р.З.Гайнутдинов, М.Г.Давлетшин, С.Жалилова, А.Жабборов, М.Капланова ва бошқалар томонидан олиб борилган илмий тадқиқотлар ўқитувчилик касбининг турли жихатларини атрофлича кенг батафсил кўрсатиб бериш имкониятини яратади. Бевосита ўқитувчи шахсига тааллуқли бўлган профессиограммага асосий эътибор қаратилган. Профессиограмма - маълум тизимга келтирилган, меҳнатни психологик томондан ўрганишга ва ундан келгуси амалий фаолиятда фойдаланишга қаратилган қисқа ва ҳар томонлама батафсил кўрсатиб берилган ҳужжат. Профессиограмма психологик жихатидан ишлаб чиқарилган фаолиятни тавсифномасининг келгуси амалий ишлар учун зарур бўлган барча томонларини ўз ичига олиши керак.
М.Г.Давлетшин раҳбарлигида психологик тадқиқот ишларини олиб борган М.Абдуллажонова, Э.Гладкова, А.Машкуров, Т.Хамрақулов, э.Хидиров ва бошқаларнинг илмий изланишлари ўзбек тили ва адабиёти, ўзбек мактабларида рус тили ва адабиёти, математика, жисмоний тарбия ўқитувчилари ва мактабгача тарбия муассасаларининг тарбиячилари каби қатор мутахассисликлар бўйича ўқитувчи профессиограммасининг тахминий моделини (намунасини) аниқлаб олиш имкониятини берди.
Ҳар бир мутахассислик бўйича ўқитувчининг ихтисослашган тавсифномасини назарда тутган профессиограммаси тузилади, Жумладан, мактабнинг ўқитувчи-мураббийси профессиограммасини мисол қилиб келтирамиз. Профессиограммада муҳим хислатлар борган сари бир мунча ортиб боришини ҳисобга олган ҳолда ўқитувчининг қуйидаги хислатларини кўрсатиб ўтиш лозим:
1. Ўқитувчининг шахсий хислатлари:

• 
  болаларни яхши кўриш, уларни севиш;
  
• 
  амалий психологик ақл-фаросатлилик;
  

-меҳнатсеварлик;

• 
  жамоат ишларида фаоллик;
  
• 
  меҳрибонлик;
  
• 
  камтаринлик;
  
• 
  одамийлик, дилкашлик;
  
• 
  уддабуронлик_: мустаҳкам характерга эга бўлиш;
  
• 
  ўз билимини оширишга интилиш.
  2. Касбга хос билими:
  
• 
  таълим ва тарбия жараёни моҳияти билан унинг мақсад ва вазифаларини тушуниши;
  
• 
  психология асосларини, айниқса ёш психологияси педагогик психология асосларини билиши;
  

• 
  етнопсихологик билимларни эгаллаш;
  
• 
  ҳозирги замон педагогикаси асосларини билиш;
  

-ҳозирги замон педагогикасининг методологик асосларини эгаллаганлиги;
-мактаб ёшидаги болаларнинг психологик-педагогик хусусиятларини тушуниши;
-ўз фанини ўқитиш методикасини билиши;

• 
  ўқувчиларга тарбиявий таъсир этишнинг самарадорлигини билиши;
  
• 
  ота-оналар ва жамоатчилик билан олиб бориладиган тарбиявий ишларнинг мазмунини билиши.
  

3. Ўз касбига хос хислатлари:
- миллий қайта қуриш мафкураси билан мустақил давлат мафкурасини тушуниши;
- замонавий мактабда олиб бориладиган ўқув тарбия жараёнида умуминсоний бойликлар, миллий анъаналар ва урф-одатларнинг аҳамиятини тушуниши;

• 
  ўқитувчининг кузатувчанлиги;
  
• 
  ўз диққат эътиборини тақсимлай олиши;
  
• 
  педагогик фантазиялар (хаёл)нинг ривожланиши;
  

• 
  ўзига танқидий муносабатда бўлиши;
  
• 
  ўзини қўлга ола билиши, ўзини тута олиши;
  
• 
  педагогик такт;
  
• 
  нутқнинг эмотсионал ифодаланиши.
  

4. Шахсий педагогик уддабуронлиги:

• 
  дарс машғулотлари учун зарур материалларни танлай билиши;
  
• 
  ўқувчиларнинг билиш фаолиятини бошқара олиши;
  

• 
  таълим ва тарбия жараёнида ўқувчиларнинг тараққий этиб боришини истиқболли равишда бошқара олиши;
  
• 
  педагогик вазифаларни шакллантириш ва тарбиявий ишларни режалаштиришни билиши;
  

-болалар жамоасига раҳбарлик қилишда ўз фаолиятини режалаштиришни билиши;
-ўз мақсадларини режалаштира олиши;
-ўзининг таълим тарбиявий ишларига тайёрланиш тизимини режалаштира олиши.
5. Ташкилотчилик малакалари:

• 
  болалар жамоасини уюштира билиши;
  
• 
  турли шароитларда болалар жамоасини бошқара олиши;
  

-болаларни нималардир билан қизиқтириб, уларни фаоллаштира олиши;
- амалий масалаларни ҳал этишда ўзини билим ва тажрибаларини усталик билан тез қўллай олиши.
6. Коммуникатив малакалари:
- болаларни ўзига жалб этишни билиши;
- болалар ва ота-оналар билан мақсадга мувофиқ педагогик муносабатларни тиклашни билиши;
- болаларни жамоалараро ва жамоа ичидаги ўзаро муносабатларини тартибга солишни билиши;
- болалар ва ота-оналар билан ташқаридан алоқа боғлашни билиши.
7. Гностик малакалари:

• 
  болаларнинг асаб психик тараққиёт даражасини аниқлай билиши;
  
• 
  ўзининг тажрибаси ва педагогик фаолият натижаларини танқидий таҳлил қила олиши;
  

-бошқа ўқитувчиларнинг тажрибаларини ўрганиб, ундан (назарий ва амалий томондан) тўғри хулоса чиқара олиши;

• 
  психологик ва педагогик адабиётлардан фойдаланишни билиши;
  
• 
  ўқувчиларни тўғри тушуниб, уларнинг хулқ-атвори сабабларини тушунтиришни билиши;
  

8. Инсоний хислатлари:

• 
  педагогик маҳоратини такомиллаштиришга интилиши;
  
• 
  ўқувчиларни тарбиялаш дастурини ишлаб чиқиш ва уни амалга ошириш қобилияти;
  
• 
  ўзини, ўқувчи ўрнига қўйиб бўлиб ўтган ҳодисаларга унинг назари билан қарай олиши;
  

• 
  аввалги воқеалар ҳодисалар ва тарбияланувчи шахсига янгича қарай олиши;
  
• 
  ўзининг ўқувчига педагогик таъсири натижаларини олдиндан кўра билишга интилиши;
  

Шундай қилиб, кўрсатиб ўтилган моделнинг асосий тузилиши тариқасида қуйидагилар келтирилади:

• 
  шахснинг жамоатчилиги ва касбий йўналиши;
  
• 
  педагогик маҳорат ва қобилияти;
  
• 
  характернинг психологик хусусиятлари;
  
• 
  билиш фаолияти;
  

- ўқитувчи шахсининг болаларни касбга тайёрлаш ишлари даражасидаги умумий тараққиёти;
Профессиограмма ёшларга ўзларининг келгусида ўқитувчилик касбини тўғри ва онгли равишда танлаб олишларига ёрдам беради.
Педагоглик касби маълумки ҳар кимнинг ҳам қўлидан келавермайди. Педагогик фаолиятдаги ютуқларга фақат шу касбга қизиққан, шу фаоллик билан шуғулланишга мойил оқибат натижасида эса педагогик қобилиятга эга бўлган кишиларгина эриша олади.
Қобилият - бу кишининг бирор фаолиятга яроқлилиги ва шу фаолиятни муваффақиятли амалга оширишдир.
Педагогик қобилият - бу қобилият турларидан бири бўлиб, кишининг педагогик фаолиятга яроқлилигини ва шу фаолият билан муваффақиятли шуғуллана олишини аниқлаб беради.
Узоқ йиллар олиб борилган тадқиқотлар, педагогик қобилиятлар мураккаб ва кўп қиррали психологик билимлардан иборатлилигини кўрсатиб беради. Ана шу тадқиқот маълумотларидан фойдаланиб, педагогик қобилият тузилишида муҳим ўрин эгаллайдиган қатор компонентларни ажратиб кўрсатиш мумкин.
Дидактик қобилиятлар - бу болаларга ўқув материалини аниқ ва равшан тушунтириб, осон қилиб этказиб бериш, болаларда фанга қизиқиш уйғотиб, уларда мустақил фаол фикрлашни уйғота оладиган қобилиятдир. Дидактик қобилиятга эга бўлган ўқитувчи зарурат туғилганда қийин ўқув материалини осонроқ, мураккаброғини соддароқ тушуниши қийин бўлганини тушунарлироқ қилиб ўқувчиларга мослаштириб бера олади.
Академик қобилиятлар - математика, физика, биология, она тили, адабиёт, тарих ва бошқа шу каби фанлар соҳасига хос қобилиятлардир. Қобилиятли ўқитувчи ўз фанини фақат курс хажмидагина эмас, балки атрофлича кенг, чуқур билиб бу соҳада эришилган ютуқлар ва кашфиётларни доимий равишда кузатиб бориб, ўқув материалини мутлақо эркин эгаллаб унга катта қизиқиш билан қарайди, ҳамда озгина бўлсада тадқиқот ишларини олиб боради.
Кўпчилик тажрибали педагогларнинг айтишларича, ўқитувчи ўз фани бўйича бундай юксак билим савиясига эришиши бошқаларни қойил қилиб ҳайратда қолдириши, ўқувчиларда катта қизиқиш уйғота олиши учун юксак маданиятли, ҳар томонлама кенг билимдон бўлиши лозим.
Пертсептив қобилиятлар – бу ўқувчининг тарбияланувчининг ички дунёсига кира билиш, психологик кузатувчанлик, ўқувчи шахсини вақтинчалик, психик ҳолатлари билан боғлиқ нозик томонларини тушуна билищдан иборат қобилиятлардир.
Нутқ қобилияти - кишининг ўз туйғу ҳисларини нутқ ёрдамида шу билан бирга мимика ва пантомимика ёрдамида аниқ ва равшан қилиб ифодалаб бериш қобилиятидир.
Ташкилотчилик қобилияти — бу биринчидан. ўқувчилар жамоасини уюштира билиш, унда жамоани жипслаштира олиш ва иккинчидан, ўзининг шахсий ишини тўғри ташкил қила олиш қобилиятидир.
Авторитар қобилият - ўқитувчининг ростгўйлик, иродавий уддабуронлиги, ўзини тута билиши, фаросатлилиги, талабчанлиги каби иродавий хислатлари ҳамда қатор шахсий ҳислатларга шу билан бирга ўқувчиларнинг тарбиясида жавобгарликни ҳис этиш унинг эътиқоди, ўқувчиларга маънавий ва маърифий эътиқодни сингдира олишга ишонч каби хислатларга ҳам боғлиқдир.
Коммуникативлик қобилияти - бу болалар билан мулоқотда бўлишга ўқувчиларга ёндашиш учун тўғри йўл топа билишга улар билан педагогик нуқтаи назардан мақсадга мувофиқ ўзаро алоқа боғлашга педагогик тактнинг мавжудлигига қаратилган қобилиятдир.
Педагогик такт психологиясини ўрганишида психолог И.В.Страхов бениҳоя катта ҳисса қўшган. Унинг фикрича, бунда муҳими - ўқувчиларга таъсир этишнинг энг қулай усулларини топа билиш тарбиявий таъсирни қўллашда мақсадга мувофиқ педагогик чораларга эътибор бериш, аниқ педагогик вазифаларни ҳисобга олган ҳолда, ўқувчи шахсининг психологик хусусиятлари ва имкониятлари ҳамда мазкур педагогик ҳолатларини ҳисобга олиш зарурдир.
Педагогик хаёл - бу кишининг ўқувчилар шахсини тарбиявий томондан лойҳалаштирганда ўз иш ҳаракатларининг натижасини олдиндан кўра билишда намоён бўладиган махсус қобилиятдир.
Диққатни тақсимлай олиш қобилияти - бу қобилият бир вақтнинг ўзида диққатни бир қанча фаолиятга қарата олишда намоён бўлиб, ўқитувчи ишида ғоят муҳим аҳамиятга эгадир.
Юқорида кўрсатиб ўтилган қобилиятлардан ташқари ўқитувчи инсон шахсининг мақсад сари интилиши уддабуронлик, меҳнатсеварлик, камтарлик каби қатор инсоний хислатларга эга бўлиши лозимдир.