Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика институти

2-Мавзу: Шарқ алломалари асарларида ўқитиш усуллари
Режа:
1. Шарқнинг қомусий олимлари ўқитиш усуллари ҳақида.
2. Берунийнинг ўқиш ва билим олишга оид қарашлари.
3. Ибн Синонинг асарларида билим олиш масалалари.


Таянч сўз ва иборалар: дарс ўтиш; ўқитиш усуллари; муаммолар; педагоглар; ўқитувчилик касби; таълим фаолияти; таълимни ташкил этиш, таълим фаолияти.

Мустаҳкамлаш учун саволлар:

1. Психология фанини ўқитиш методикаси фанининг предмети нимдан иборат?
2. Ўқитиш муаммолари бўйича қандай алломаларнинг фикрлари билан танишсиз?
3. Ўқитувчилик қандай касб?
4. Ўқитувчи психологияси қандай бўлиши керак?
5. Таълим фаолияти нима ва бу фаолият қандай ташкил этилади?

Шарқнинг қомусий олимлари Абу Райҳон Беруний, Абу Али Ибн Сино, А.Форобий, Давоний, Жомий асарларида таълим-тарбия, ўқитиш масалалари атрофлича баён қилиб берилган. Шунингдек, мутафаккирларимиз томонидан таълим жараёнида ўқитишнинг қайси усул воситаларидан фойдаланиш лозимлиги уқтириб ўтилган. Келтирилган фикрлардан кўринадики дастлаб шахс амалий билимларга кейинчалик эса назарий билимларни қўлга киритиши лозимлиги борасидаги ғоялар илгари сурилган.

Қомусий олим Абу Райҳон Беруний асарларида ўқитиш усуллари масаласига алоҳида тўҳталиб, ўқувчи шахсига таълим беришда кўпроқ қайси томонларга эътибор бериш кераклигини баён қилиб беради. Жумладан, олим томонидан қуйидаги қоидалар илгари сурилади:
И ўқитишда ёдлатиш эмас, балки тушуниш мантиқий фикрлаш, хулосалар чиқариш, йўлига амал қилиш лозимлиги;
ИИ ўқитишда ўқувчининг қизиқиши, интилиши ҳисобга олиниши ва муаллим ўз шогирдларига хушмуомалали бўлиши;
ИИИ ўқитишда турли усул, методларни қўллаш яъни қараб чиқиш, ўқилмаган мавзуларни ўқиб олиш керакли жойларини қайта ўқиб олиш, умуман яна ўқиб чиқиш ва тушуниб олиш;
ИВ ўқув қуролларини, китобларни эътибор билан авайлаб, асраб тутиш, бу китоблар инсониятнинг бойлиги эканлиги;
Беруний ёшларни ўқитиш учун ўқитувчи танлашни биринчи ва асосий иш деб билган. У болаларни ёшлигиданоқ аниқроғи 5-6 ёшидан ўқитиш тарафдори эди. Бунинг учун ўқитувчи хушмуомалали, ростгўй, ўз фанини яхши биладиган покиза, тоза озода юриш ва туришида намуна бўлишини талаб этади. Бу ғоя тўғри ва адолатли талабдир. Агар тарбиячи ўрнак бўлмаса, айтган гапига ўзи риоя қилмаса, унинг тарбияси самарасиздир.
Беруний таълим тарбияга ўқувчиларнинг диққатини жалб қилиш, машғулотлар давомида ўқувчини зерикиб қолмаслиги учун таълим олишнинг турли йўллари, шакл ва методлари устида тўҳталган. У шундай деб ёзади,- «Бизнинг мақсадимиз ўқувчини толиқтириб қўймасликдир. Ҳадеб бир нарсани такрорлаш зерикарли бўлади, материалга нисбатан салбий муносабат шаклланади. Агар ўқувчи бир масаладан, бошқа бир масалага ўтиб турса, у худди турли туман боғ - роғларда сайр қилгандек бўлади, бир боғдан ўтар ўтмас, бошқа бир боғ бошланади. Киши уларнинг ҳаммасини кўргиси ва томоша қилгиси келади. Ҳар бир янги нарса кишига роҳат бағишлайди деб беҳуда айтилмаган». Олимнинг сўзларида унинг билим бериш йўллари ҳақидаги қарашлари ҳам баён этилган.
Биринчидан, илмий билимлар турли мавзулардан иборат бўлиши, ўқувчини зериктирмаслиги, хотирасига малол келмасликни кўзда тутади.
Иккинчидан, бундай усул бошқа тадқиқотчиларнинг ўқиб ўрганувчининг меҳнатини энгиллаштиришга қаратилган.
Учинчидан, борлиқдаги ҳодисаларни ҳар томонлама ўрганмасдан илмий билимлар доирасини аниқлаб олиш қийин бўлишини таъкидлайди.
Беруний илм олишга киришни қуйидагича таъкидлайди: «Илм даргоҳига кирар экансан, қалбингни, кўнгилни оздирувчи иллатлардан, одамни кўр қилиб қўядиган ҳолатлардан, чунончи, қотиб қолган урф-одатлардан, ҳирсдан, рақобатдан, очкўзликнинг қули бўлишдан ўз ҳокимлиги учун курашишдан озод бўлмоғинг даркор».
Беруний ўқувчига билим бериш уни хат саводли қилиш ҳақида гапирар экан, бу ўринда қоғознинг пайдо бўлиши, ёзув ва унинг вужудга келиш хусусиятлари, турли белгилар ўқув қуроллари ҳақида алоҳида-алоҳида тўҳталган. Унинг таъкидлашича ҳар бир халқда таълим беришнинг ўзига хос томонлари бўлиб, ҳаммасида ҳам ўқитиш энг аввал алифбедан бошланади.
Қомусий олим Берунийни таъкидлашича билим олишда жараёнида инсоният яратган билимларни эгаллаш учун ўқувчида интилиш ва қизиқиш бўлиш керак.
Илм олишнинг муҳим йўлларидан бири киши ўзини ҳаммага дўст, яхшилик қила билиш даражасига этказишдан бошланади. Билимларни якка ҳолда эмас, балки жамият аъзолари билан бирга яшаб олиш мумкин. Чунки, илмлар инсоният жамоасининг маҳсулидир. Якка киши ўзи учун керакли билимларни ярата олмайди. Киши табиати билмаган ва била олмаган нарсасини билишга ўчдир.
Беруний илм олиш йўли билан дунёни билишнинг турли босқичларини кўрсатади:

1. 
   тўлиқ билим олишда нарсаларнинг чегаралари маълум бўлади;
   
2. 
   нарсаларнинг бўлакларини умумлаштирувчи чегараларигача маълум бўлади, лекин бунда ҳам тафсилотдан ҳоли бўлмайди;
   
3. 
   ўша тафсилотлар атрофлича билувчи ва билинувчи сифатида бирлашади, лекин бу ҳолат замон ичида бўлиб туради;
   
4. 
   атрофлича билиш ҳолати замон ичида бўлмайди, эндиликда нарсаларни, воқеаларни билишда зарур восита бўлган исм сифатларга, лақабларга эҳтиёж қолмайди;
   

Беруний томонидан илгари сурилган фикрларда билимлилик орқали нодонликдан халос этиш масалалари баён қилинган. Ўқувчини ўқитиш муомалали, ростгўй, саводхон, шогирдларига принтсипиал, юмшоқ муомалали бўлиши керак. Муаллим ўқувчини доимо тўғри йўлга бошлаши, сезгир ва талабчан бўлиши лозимлигини уқтиради.
Беруний муаллим шогирдларига юмшоқ муомала қилиши, уларга тўғри йўл кўрсатиши, яхши йўлга йўллаши, ниятини тўғри қилиши, ўзини катта олмай, очиқ кўнгил бўлиши ҳақида таълим берган.
Беруний ўқитиш муаллимнинг ўқиб ўрганиши, такрорлаши билан бевосита боғлиқ эканлигини алоҳида уқтирган. Шунинг дек, китоб ўқишнинг усул ва методларига алоҳида эътибор беради. Китобларни шунчаки эмас, балки фикрларни кичик бўлимларга бўлиб ўқиш, ҳамма ўқилган жойларни умумлаштириб, қайта ўқиш ҳақида ҳам ибратли материалларни баён этади.
Беруний ўқитишда фақат индуктив йўл билангина эмас, балки дедуктив йўл билан ҳам иш тутмоқ лозимлигини таъкидлайди. Бунда олим ҳар қайси методни жойида қўлламоқ зарурлигини яхши билгани кўриниб турибди. Бундай ўқиш тафаккурни ўстириб, билишнинг сифатини яхшилайди, ақлий билимни бойитади.
Беруний дастлаб ўқувчининг онгли ўқиши, матннинг ҳажми кичик, мазмуни содда, кейинчалик эса ҳажми катта, мазмуни мураккаброқ бўлган матнларни ўқишга киришиши ўқиш жараёнида таққослаш-қиёслашга эътибор бериш ўқувчиларнинг онгли билимига асос солишини эслатиб ўтган.
Олим ўқилганларнинг барчасини қайтариб ўқиш деганда, асосан хато қилмай, сўзларни бузмай, ортиқча товуш ишлатмай, бўғинларни тушириб қолдирмай, сўз урғусини ўз ўрнида қўллаб, тўғри ўқишни таъкидлайди. Ўқишнинг тез, тўғри ва ифодали бўлиши, ўқиш давомида боланинг ўз-ўзини кузатиб бориши, хатосиз тез ва тўғри ўқишига ёрдам беради.
Беруний билимлар устозлар томонидан ўргатилади деб билади. У назарий билимларни ўқувчига сингдириш усуллари ҳақида тўҳталиб, муаллим ўз ишига асосан қизиқарли суҳбат усули билан ёндашиб, шогирднинг фанга, касбга ўрганилаётган илмга ҳавасини уйғота олишини, таълимнинг асосий вазифаларидан бири деб билди.
Бунинг учун баъзан муаллим ўз шогирдларини мажбур қилиши мумкин деб билди.
Ибн Сино билим олишда болаларни мактабда ўқитиш зарурлигини қайд этар экан, таълимда қуйидаги томонларга риоя этиш зарурлигини таъкидлайди;
- болага билим беришда бирданига китобга банд қилиб қўймаслик;

• 
  таълимда энгилдан оғирга бориш орқали билим бериш;
  
• 
  олиб бориладиган машқлар болалар ёшига мос бўлиши;
  
• 
  ўқитишда жамоа бўлиб мактабда ўқитишга эътибор бериш;
  -билим беришда болаларнинг майл, қизиқиш ва қобилиятини ҳисобга олиш;
  

-ўқитишни жисмоний машқлар билан қўшиб олиб бориш;
Талабага билим бериш ўқитувчининг масъулиятли бурчидир.Шунга кўра, Ибн Сино ўқитувчининг қандай бўлиши кераклиги ҳақида фикр юритар экан, шундай йўл ё`риқлар беради. Булар қуйидагилардан иборат:
- болалар билан муомалада босиқ, ва жиддий бўлиш;
- берилаётган билимнинг талабалар қандай ўзлаштириб олаётганлигига эътибор бериш;
- таълимда турли метод ва шакллардан фойдаланиш;
- талабанинг хотираси, билимларни эгаллаш қобилиятини ва шахсий хусусиятларини билиш;
- фанга қизиқтира олиши.
- берилаётган билимларнииг энг муҳимини ажратиб бера олиши;

• 
  билимларни талабаларга тушунарли қилиб, унинг ёши ақлий даражасига мос равишда бериши;
  

- ҳар бир сўзнинг болалар ҳиссиётини уйғониш даражасида бўлишга эришиш зарур, дейди олим.
Ибн Сино таъкидлашича билишда қайси методлардан фойдаланмасин, у оғзаки ифодали билимларни тушунтиришми, турли кўринишлардаги суҳбатми, тажрибаларми, барибир талабада ҳақиқий билим ҳосил қилиш, мустақил қобилиятини ривожлантириш, олган билимларини амалиётга тадбиқ эта олиш қобилиятини таркиб топтиришни асосий мақсад деб билган.
Давоний фикрига кўра бола тарбиясининг кейинги даври мактабда бошланади. Муаллим ақлли бола тарбиясидан яхши хабардор бўлган юксак фазилат эгаси бўлиши лозим. Олим талаба билан муаллим ўртасидаги муносабатга алоҳида тўҳталади. Агар ота унинг организмини жисмоний жиҳатдан тарбиялашга сабабчи бўлса, муаллим унинг маънавий тарбияси камолотга этишига сабабчидир. Ҳақиқатни олганда, унинг фикрича муаллим маънавий падар ҳисобланади. Агар кишининг руҳи ўз баданига қанчалик яқин бўлса, муаллим ҳам тарбия борасида шунчалик ота-онага яқин туради.
Давоний болаларнинг касб - ҳунар эгаллаши тўғрисида ҳам эътиборга сазовор фикрлар билдирганлар. Муаллим талабаларнинг қобилиятини қайси касб билан қизиқишини жуда яхши билиши лозим. Агар бола маълум бир касб ҳунар ёки билим билан шуғулланса, уни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш ва билим ёки касбни эгаллаш учун керакли шарт- шароитни яратиб бериш лозим, ҳар бир кишининг - деб ёзади Давоний, ҳамма касбни эгаллашга қобилияти бўлмайди, балки муайян одамнинг бирор касбга қобилияти бўлади.
Юқоридаги фикрлардан кўриниб турибдики, фан асосларини эгаллашда ўқитиш усулларининг аҳамияти беқиёсдир ва ўқувчи шахсида назарий ва амалий билимларни шаклланишига методик восита бўлиб хизмат қилади.