Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги а. Авлоний номидаги халқ таълими тизими раҳбарлари ва мутахассисларини қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш институти

МАЪНАВИЙ-МАДАНИЙ МЕРОСИМИЗНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШНИНГ КОНСТИТУЦИЯВИЙ АСОСЛАРИ
Муҳаммади Усмонов,
А.Авлоний номидаги
ХТТРМҚТМОИ профессори,
юридик фанлари доктори
Ҳар бир миллат тараққиётини унинг тарихисиз, маънавий қадриятларисиз ва маданий меросисиз тасаввур этиб бўлмайди. Ўзбекистон Республикасининг биринчи Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек, “ҳар қайси давлат, ҳар қайси миллат биринчи навбатда ўзининг юксак маданияти ва маънавияти билан кучлидир”¹. Юксак маънавият енгилмас куч бўлиб, бундай кучга эга бўлган давлат ва миллатни енгиб бўлмайди. Шу сабабдан, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва жорий қонунларида тарихий, маънавий ва маданий меросни асраб-авайлаш билан боғлиқ муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишга алоҳида эътибор қаратилган.
Мамлакатимиз тарихий, маънавий ва маданий мерос масаласида бой тарихий илдизларга эга. Аждодларимиз маданият ва маънавият масаласида цивилизация тарақкиётига муносиб ҳисса қўшган. Унинг ифодасини “Авесто”дек жаҳон цивилизацияси ва сиёсий маънавиятига катта ҳисса қўшган тарихий меросимизда кўриш мумкин. Шунингдек, Темур тузуклари, Бобурнома, Бухорийнинг ҳадислари катта тарихий, маънавий ва маданий мерос ҳисобланади.
Бугунги кунда мамлакатимизда демократик ҳуқуқий давлат қуриш ва эркин фуқаролик жамиятини барпо этишда ёш авлодни буюк аждодларимиз яратган бой тарихий, маънавий ва маданий меросга таяниб тарбиялаш долзарб вазифа сирасига киради. Шунинг учун ҳам давлатимиз мустақилликка эришган дастлабки кунларданоқ халқимизнинг тарихий, маънавий ва маданий меросини қайта тиклаш ва ундан жамиятни маънавий янгилашда унумли фойдаланиш зарурати давлат сиёсати даражасига кўтарилган масалага айланди.
Ушбу сиёсатнинг натижаси ўлароқ халқимизнинг тарихий, маънавий ва маданий мероси ўз қаддини тиклади ва авлодларга безавол етказиш борасидаги эзгу ҳаракатлар боис қанчадан қанча алломаларимизнинг номлари тикланди, тарихий обидалар таъмирланди, улуғларимиз зиёратгоҳлари ободонлаштирилди. Минглаб қадамжолар халқнинг тарихий, маънавий ва маданиймероси сифатида ўзига қайтарилди.
Бу эзгу ишларни амалга оширишда Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг саъй-ҳаракати ва ролини алоҳида таъкидлаш ўринлидир. Фикримизнинг далили сифатида Қашқадарё заминида буюк аллома, мотуридия таълимотининг йирик вакили, исломий эътиқод поклиги масаласида 15 га яқин китоб муаллифи Абу Муин Насафий, Шеробод туманида буюк ҳадисшунос аллома Абу Исо Муҳаммад ат-Термизий, Бухорода Баҳоуддин Нақшбанд ҳазратлари, Тошкентда Имом Термизий номидаги масжид ва Сузук ота мақбаралари каби кўплаб зиёратгоҳларни обод қилиш борасидаги эзгу ишларни қайд этиш мумкин.
Шунингдек, Юртбошимизнинг Ўзбекистон халқининг тарихий, маънавий ва маданий меросини авайлаб асрашга ғамхўрлигининг яққол наъмунаси сифатида 2017 йил 15 февралдаги “Маданият ва спорт соҳасида бошқарув тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”¹ги ПФ-4956-сонли фармони, 2017 йил 24 майдаги “Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”²ги ПҚ-2995-сонли қарори, 2017 йил 20 июндаги “Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Ўзбекистонга оид хориждаги маданий бойликларни тадқиқ этиш марказини ташкил этиш тўғрисида”³ги ПҚ-3074-сонли қарори, 2017 йил 30 июндаги “Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси ҳузурида Ўзбекистоннинг энг янги тарихи бўйича жамоатчилик кенгаши фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”⁴ги ПҚ-3105-сонли қарорлари халқимизнинг қадимий тарихи ва бой маданиятини тиклаш, буюк алломаларимиз, азиз-авлиёларимизнинг илмий, диний ва маънавий меросини ҳар томонлама чуқур ўрганиш ва тарғиб этиш, чет элларда сақланаётган, мамлакатимиз тарихи ва маданиятига оид маданий бойликларни аниқлаш, шу тарихий экспонотларнинг асл ёки кўчирма нусхаларини юртимизга олиб келиш каби ишларни ташкил этишда муҳим аҳамият касб этади.
Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг бевосита ташаббуси ва топшириғи асосида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан қабул қилинган “Наманган вилояти Тўрақўрғон туманида атоқли маърифатпарвар Исҳоқхон Ибрат номидаги ёдгорлик мажмуасини ташкил этиш тўғрисида”¹ги, 2017 йил 14 апрелдаги “Хоразм Маъмун академиясининг фаолиятини янада ривожлантириш ва такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”²ги 211-сонли, 2017 йил 15 июндаги “Алоҳида муҳим ижтимоий, маданий ва тарихий аҳамиятга эга бўлган объектларни қуриш, реконструкция қилиш ва мукаммал таъмирлаш соҳасидаги ишларни ташкил этишни тартибга солиш ва назорат қилишни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”³ги 376-сонли қарорлари маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш ва улардан самарали фойдаланишни ташкил этишда алоҳида аҳамиятга эга меъёрий ҳужжатлар ҳисобланади.
Демак, бугунги кунда Ўзбекистон халқининг тарихий, маънавий ва маданий меросини асраб-авайлаш, сақлаш ҳамда келажак авлодга бус-бутунлигича етказиш давлатимиз тараққиётида ҳал қилувчи омиллардан бири ҳисобланади. Шу сабабдан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 49-моддасида Ўзбекистон халқининг тарихий, маънавий ва маданий меросини авайлаб асраш фуқароларнинг конституциявий бурчларидан бири сифатида белгиланди.
Ушбу мавзу бўйича фикр юритганда, аввало, тарихий, маънавий ва маданий мерос тушунчаларининг мазмунини очиб бериш лозим.
Маънавий мерос - аждодларимиз, ота-боболаримиздан бизгача етиб келган маънавий бойликлар - сиёсий, фалсафий, ҳуқуқий ва диний қарашлар, ахлоқ-одоб меъёрлари, илм-фан ютуқлари, тарихий, бадиий ва санъат асарлари мажмуидир. Ҳозирга қадар Ўзбекистон номоддий маданий меросининг миллий рўйхатида 74 та объект мавжуд. Умумжаҳон меросининг ноёб намунаси сифатида Ўзбекистон ҳудудидаги тўрт қадимий шаҳар – Самарқанд, Бухоро, Хива, Шаҳрисабзнинг ЮНЕСКО Умумжаҳон маданий мероси рўйхатига киритилган¹, Наврўз байрами, Катта ашула, “Шашмақом”, Аския, Ўзбек палови билан боғлиқ анъаналар инсониятнинг оғзаки ва номоддий маданий мероси сифатида ЮНЕСКОнинг Репрезентатив рўйхатидан жой олган, Тошкент давлат шарқшунослик институти ҳузурида Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқ қўлёзмалари марказида тўпланган нодир қўлёзмалар «Жаҳон хотираси» рўйхатига киритилган.
Тарихий мерос тўғрисида гап кетганда мамлакатимиз ҳудудида жойлашган археологик ёдгорликларнинг аҳамияти беқиёсдир. Ўзбекистон археологик ёдгорликлар сони жиҳатидан дунёда олдинги ўринлардан бирини эгаллайди. Ўзбекистон ҳудудидаги дунё цивилизацияси тараққиётида катта ўрин тутган 7,5 мингдан ортиқ моддий маданий мерос объектлари, шундан 4308 та археология объектлари, 2079 та архитектура объектлари, 694 та маҳобатли санъат объектлари, 395 та диққатга сазовор жойлар²ни сақлаш, ҳисобга олиш, ўрганиш, таъмирлаш, дунё миқёсида тарғиб қилиш бўйича катта ишлар амалга оширилиб, улар давлат муҳофазасига олинди.
Маданий мерос объектлари Ўзбекистон Республикасининг “Маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида”ги қонунининг 3-моддасига кўра, моддий ва номоддий маданий мерос объектларига бўлинади.Моддий маданий мерос объектлари ўз навбатида тарихий, илмий, бадиий ёки ўзгача маданий қимматга эга бўлган ансамбллар, диққатга сазовор жойлар ва ёдгорликлардан иборат бўлади.
Ансамбллар деганда тарихан таркиб топган ҳудудда аниқ кўзга ташланадиган, атроф манзараси билан умумийлиги ёки алоқадорлиги тарихий, археологик, меъморий, эстетик ёки ижтимоий-маданий қимматга эга бўлган, ижтимоий, маъмурий, диний, илмий, ўқув-таълим, истеҳком, сарой, турар-жой, савдо, ишлаб чиқариш ва бошқа аҳамиятга молик ҳамда рассомлик, ҳайкалтарошлик, амалий безак санъати, меъморчилик асарлари билан боғлиқликда алоҳида ёки ўзаро биргаликда турган ёдгорликлар, иморатлар ва иншоотлар гуруҳлари, шунингдек тарихий тарҳларнинг ҳамда манзилгоҳлар иморатларининг қолдиқлари, ландшафт архитектураси ва боғ-роғ санъати асарлари (боғлар, истироҳат боғлари, хиёбонлар, сайилгоҳлар)назарда тутилади.
Д[СПиТ:
1.Маданий мерос / Диққатгасазоворжойлар]
иққатга сазовор жойлар - инсон ва табиат ижодининг муштарак маҳсули, шунингдек тарихий, археологик, шаҳарсозлик, эстетик, этнологик ёки антропологик қимматга эга бўлган ҳудудлар, шу жумладан халқ ҳунармандчилиги масканлари, тарихий манзилгоҳлар ёки шаҳарсозлик тариҳи марказлари ва тарихий (шу жумладан ҳарбий) воқеалар, ёдгорликлар, атоқли тарихий шахсларнинг ҳаёти билан боғлиқ бўлган иморатлар, хотира жойлари, табиий ландшафтлар, шунингдек кўҳна шаҳарлар, шаҳристонлар, манзилгоҳлар, қароргоҳлар иморатларининг маданий қатламлари, қолдиқлари, маросимлар бажо этиладиган жойлардир.
Ё[СПиТ:
1.Маданий мерос / Ёдгорликлар]
дгорликлар - тарихий, илмий, бадиий ёки ўзгача маданий қимматга эга бўлган айрим иморатлар, бинолар ва иншоотлар, улар билан боғлиқ бўлган рассомлик, ҳайкалтарошлик, амалий безак санъати асарлари ҳамда шу иморатлар, бинолар ва иншоотларнинг тарихан таркиб топган ҳудудлари, шунингдек мемориал уйлар, квартиралар, қабристонлар, мақбаралар ва айрим қабрлар, монументал санъат асарлари, фан ва техника (шу жумладан ҳарбий техника) объектлари, антропология, этнография, нумизматика, эпиграфика, картография, фотография материаллари, кинофильмлар, аудио-, видео ёзувлар ҳамда бошқа жисмлардаги ёзувлар, адабиёт ва санъат асарлари, архив, қўлёзма ва чизма ҳужжатлар, қадимги қўлёзма китоблар, ҳарф териш усулида чиқарилган дастлабки китоблар, нодир ва ноёб нашрлар, ноталар, муқаддас буюмлар ва мемориал хусусиятга эга бўлган ашёлар, тошҳайкаллар, қояга ўйиб солинган тасвирлар, археология ёдгорликларидан иборат бўлади.
Н[омоддий маданий мерос объектлари деганда тарихий, илмий, бадиий ёки ўзгача маданий қимматга эга бўлган урф-одатлар, халқ ижодиёти (сўз, рақс, мусиқа, томоша санъати), шунингдек улар ҳамда халқ бадиий ҳунармандчилиги ва амалий санъати билан боғлиқ билимлар, кўникмалар, асбоб-анжомлар, артефактлар, маданий маконлар тушунилади. Демак, маданий мерос кенг тушунча бўлиб, у юртимизнинг археологик ва меъморий обидалари, музейларда сақланаётган юзлаб турдаги ноёб топилмалар, қадимий китоблар ва бошқа манбалар ҳамда қўлёзмаларни ўзида мужассам этади.
Мустақиллик йилларида халқимизнинг нодир ва бебаҳо тарихий, маънавий ва маданий меросини аҳоли ўртасида кенг тарғиб қилиш, уларни асраб-авайлаш ва муҳофаза қилиш масаласига алоҳида эътибор бериб келинмоқда. Амур Темур таваллудининг 660 йиллиги, Имом ал-Бухорий таваллудининг 1225 йиллиги, Аҳмад ал-Фарғоний таваллудининг 1200 йиллиги, Имом Абу Мансур ал-Мотуридий таваллудининг 1130 йиллиги, Бурхониддин ал-Марғиноний таваллудининг 910 йиллиги, Алишер Навоий таваллудининг 560 йиллиги, Абдулхолиқ Ғиждувоний таваллудининг 900 йиллиги, Хива ва Бухоро шаҳарларининг 2500 йиллик юбилейи, Термиз шаҳрининг 2500 йиллиги, Қарши шаҳрининг 2700 йиллиги, Самарқанд шаҳрининг 2750 йиллиги, Тошкент шаҳрининг 2200 йиллиги, Марғилон шаҳрининг 2000 йиллигининг кенг нишонланганлиги фикримизнинг далилидир.
Мамлакатимизда мавжуд маданият ёдгорликларини реставрация қилиш ва консервациялашга қаратилган давлат дастурлари қабул қилиниб, ушбу дастурлар асосида мустабид тузум даврида хароб аҳволга тушиб қолган дунёга машҳур Самарқанддаги 14-15 аср ёдгорликлари – Амир Темур мақбараси, Регистон ансамбли, Бибихоним масжиди, Бухорадаги 10-12 аср ёдгорликлари – Сомонийлар мақбараси, Калон масжиди, Мир Араб мадрасаси, Арк девори, Шахрисабздаги 14-15 аср ёдгорликлари – Оқсарой арки, Дорус-Саодат мажмуаси, Хивадаги 14-17 аср ёдгорликлари – Пахлавон Махмуд мақбараси, Тош ҳовли, Қўқондаги Худоёрхон ўрдаси, Қаршидаги Кўк Гумбаз мажмуаси, Одина масжиди, Бекмир, Абдулазизхон, Қиличбой мадрасалари таъмирланиб келажак авлодлар учун сақлаб қолинди.
Шу билан бирга, Самарқандда Имом ал-Бухорий, Имом ал-Мотуридий, Фарғона ва Қувада Аҳмад ал-Фарғоний, Тошкентда Ҳазрати Имом меъморий мажмуалари, Тошкент, Самарқанд, Шаҳрисабз шаҳарларида Амир Темур, Тошкентда Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Урганчда Жалолиддин Мангуберди, Термизда Алпомиш, Андижонда Бобурнинг ҳайкаллари, Марғилонда Бурхониддин ал-Марғиноний мақбараси қурилди. Ушбу мақсадларда давлат бюджетидан ажратилаётган маблағлар ҳажми йилдан-йилга ошиб бормоқда. Хусусан, 2016 йилда моддий маданий мерос объектларини муҳофаза қилишга 2008 йилга нисбатан 10 баробар кўп маблағ ажратилди¹.
Мустақиллик йилларида тарихий, маънавий ва маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солишга қаратилган ҳуқуқий асослар яратилди. Тарихий, маънавий ва маданий мерос объектларини ҳуқуқий муҳофаза қилишда Ўзбекистон Республикасининг1998 йил 29 августдаги “Моддий бойликларни олиб чиқилиши ва олиб кирилиши тўғрисида”ги, 2001 йил 30 августдаги “Маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида”ги, "Археология мероси объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида"ги қонунлар ҳуқуқий асос сифатида муҳим аҳамият касб этади.
Ушбу ҳуқуқий асослар мамлакатимизда тарихий, маънавий ва маданий мерос объектларини давлат томонидан муҳофаза қилинишини таъминлайди. Унга кўра, тарихий, маънавий ва маданий мерос объектлари давлат тасарруфидан чиқарилиши, хусусийлаштириши, уларга хўжасизларча муносабатда бўлиш мумкин эмас, тарихий, маънавий ва маданий мерос объектлари четга олиб чиқиб кетилишига йўл қўйилмайди, улар давлат музейларида, архивларда, кутубхоналарда сақланади.
Тарихий, маънавий ва маданий мерос объектларини сақлаш ва улардан фойдаланиш қоидаларини бузганлар маъмурий ва жиноий жавобгарликка тортиладилар. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг “Тарих ва маданият ёдгорликларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш қоидаларини бузиш”, деб номланган 64-моддасига кўра, бу талабларни бузган фуқаролар энг кам ойлик иш ҳақининг бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солишга, Жиноят кодексининг 32-моддасига биноан давлат муҳофазасига олинган тарих ёки маданият ёдгорликларини қасддан нобуд қилиш, бузиш ёки уларга шикаст етказиш шундай ҳаракатлар учун маъмурий жазо қўлланилгандан кейин содир этилган бўлса, энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваригача миқдорда жарима ёки 3 йилгача аҳлоқ тузатиш ишлари билан жазоланиши мумкин. Ҳудди шундай ҳаракатлар натижасида кўп миқдорда зарар етказилса, энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима ёки 3 йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.
Тарихий, маънавий ва маданий мерос объектлари Ўзбекистон халқининг ҳеч нарса билан ўлчаб бўлмайдиган хазинаси ва бойлиги ҳисобланади. Ушбу бойлик на фақат хозирги авлоднинг, балки келажак авлоднинг ҳам мулкидир. Шу сабабдан, уларни асраб-авайлаб сақлаш ҳамда бус-бутунлигича фарзандларимизга етказиш барча фуқароларнинг конституциявий бурчи ҳисобланади.