Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги а. Авлоний номидаги халқ таълими ходимларни

3. Ёрдамчи мактаб ўқувчиларининг математик билимларни эгаллаш 
хусусиятлари 
Маълумки математика ѐрдамчи мактаб ўқувчилари учун энг қийин фанлардан 
бири ҳисобланади. Бу, бир томондан, математика фани тушунчаларининг 
абстракт-лиги, иккинчи томондан, ѐрдамчи мактаб ўқувчила-ларининг математик 
билимларни ўзлаштиришларининг ўзига хослиги билан тушунтирилади. 
Элементар математик тушунчаларни эгаллаш боладан мантиқий тафаккурлаш 
жараѐнлари — анализ, синтез, умумлаштириш, таққослашнинг етарлича юқори 
даражада бўлишини талаб қилади. 
Ақли заиф болалар учун ақлий етишмовчилик характерлидир. Бу ҳол уларда 
мавҳум умумлаштиришга, атроф-муҳитдаги нарсалар ва воқеалар ўртасидаги 
алоқа ва боғлиқликни белгилай олмасликка, таҳлил ва синтез қилишга қобилият 
йўқлигида ифодаланади. Ақли заиф боланинг тафаккури яққол-образли ситуа-
цион характерда бўлади ва бир қанча ўзига хос хусу-сиятларга эга бўлади. 
Ақли заиф ўқувчиларнинг математикани муваффа-қиятли ўзлаштиришлари 
кўпинча бир томондан, уларнинг математик билимларни ўзлаштириш 
хусусиятла-рига ва қийинчиликларни ҳисобга олишга, иккинчи томондан, 
ўқувчиларнинг мавжуд имкониятларини ҳисобга олишга боғлиқ бўлади. 
Ёрдамчи мактаб ўқувчилари таркиби ҳаддан ташқари турличадир, шу сабабли 

---

69 
ҳар бир ўқувчининг мавжуд имкониятлари ва қийинчиликлари ҳам ўзига хосдир. 
Одатда синфда математик билимларни ўзллш тириш имкониятлари турлича 
бўлган бир қанча гуруҳни ни ажратиш мумкин. 
Биринчи гуруҳ болалари учун ѐрдамчи мактаб дастури бўйича билимларни 
ўзлаштириш қийинчилик туғ-дирмайди. Улар ҳисоблаш усулларини, масалалар 
ечиш йўлларини тез эслаб қоладилар, предметли кўр-сатмага унча муҳтож 
бўлмайдилар. 
Одатда уларга маълум бўлган ҳодиса, кузатишлар-га инсбатан оғзаки 
кўрсатмалар бериш етарли бўлади. Бу ўқувчилар ўзлаштирилган билимларни 
ўхшаш ша-роитда қўллай оладилар. 
Иккинчи гуруҳ ўқувчилар математика дарсларида айрим қийинчиликларга дуч 
келадилар. Бу ўқувчилар уларга маълум қилинаѐтган ҳақиқий ҳодиса, воқеа ва 
нарсаларни яхши тасаввур эта олмайдилар. Улар миқ-дорий муносабатларни, 
миқдорларнинг ўзгаришини, катталикларни фақат бевосита уларни кузатиш орқа-
ли маъносига тушунишлари мумкин. Агар улар реал нарсалар гуруҳлари ѐрдамида 
кўрсатиладиган бўлса, бу ўқувчилр арифметик масалани онгли ечишлари мумкин. 
Учинчи гуруҳ ўқувчилар математик тушунчаларни ўзлаштиришда катта 
қийинчиликларга дуч келадилар. Амалий фаолиятни уюштириш, кўрсатма 
воситаларини қўллаб ўқитиш ҳам уларда тўлиқ билимларни вужудга келтиришни 
таъминламайди. Бу ўқувчилар жуда катта қийинчилик билан ва фақат 
ўқитувчининг ѐрдамидагина ўзлаштирган билимларини ўхшаш шароитга 
кўчиришни амалга оширишлари мумкин. Агар ўқитувчи бу ўқувчиларни доимо 
амалий ҳаракатларга ундаса, юз бераѐтган ўзгаришлар, реал фаолиятни соир 
бўлиш маъносини, аҳамиятини тушунарли шакллар (уларнинг ўзидан кутиб 
ўтирмасдан) ўзи маълум қилсагина, бу ўқувчиларни ўқитиш муваффақиятли 
бўлиши мумкин. 
Ёрдамчи мактабнинг қуйи синф ўқувчиларида кўрган рақамни «ойнали
ѐзиш» кузатилади. Ўқувчилар кўпинча, 3 ва 6, 9 ва 2, 5 ва 7 рақамларини 
чалкаштирадилар. Ақли заиф болаларда тафаккурнинг жуда камбағаллиги 
айниқса намоѐн бўлади, чунки энг содда ҳисоблаш амалини бажариш ҳам 
абстракциялаш талаб қилади. Ақли заиф болалар қўшиш ва айиришга доир энг 
оддий арифметик мисолларни ечишда ҳам жуда қийналадилар, «қўшиш», 

---

70 
«айириш» деган арифметик мисолларни яхши ажрата олмайдилар, уларнинг 
номини ва улар билан боғлиқ амалларнинг моҳиятини чалкаштириб юборадилар. 
Ақли заиф болаларнинг ўзига хос хусусияти шуки, улар кам ҳаракат, руҳий 
жараѐнлари инерт ҳолатда, шу сабабли улар «бир жойда тўхтаб қолишга», 
тафаккур ва ҳаракатларида турғунликка мойил бўладилар. Масалан, ақли заиф бола 
қўшиш амалига оид мисолларни ҳал этаѐтган бўлса, айиришга оид мисолларни 
бажариш вақтида ҳам қўшиш амалини давом эттираверади. Масалан: 7 + 3=10,
5 + 4 = 9, 6 + 3 = 9, 8—2 = 10. Мураккаб мисолларни ечишда ўқувчи битта
амални бажариб, иккинчи амални бажаришга ўтолмайди: 55 + 35—30 = 120. 
Ақли заиф ўқувчилар кўпинча берилган вазифани ўзларининг билимлари 
ва имкониятларига мослаштирадилар. Ўқувчи айрилувчининг ўнликларидан 
камаювчининг тегишли ўнлигини айиради, чунки камаювчининг ўнликларидан 
айрилувчининг ўнликларини айириб бўлмайди, битта юзликни «қарз» олиб, 10 
ўнлик билан алмаштириш керак эди. 
Яна шунга ўхшаш характерли хатолар кузатиладн: 
45—17=32. 
Битта амални иккинчи амал билан алмаштириш кузатилади. Масалан:
64—16 = 80 
17 + 2 = 15 
Ёки кичик сондан катта сонни айиришади
: 17—3821. 
Улар амалларни бажаришда жавобини текшнрмли дилар. Масалан,
кўпинча бўлинмада бўлинувчидаи катта ѐки кўпайтмада кўпаювчидан кичик 
сон ҳосил қиладилар. 
Ақли заиф ўқувчилар ўлчашда ҳосил қилинган сонлар билан амаллар 
бажаришда айниқса катта қийинчиликларга дуч келадилар. Масалан: 5см + 8мм = 
13 см ѐки 13 мм. 
Улчашда ҳосил қилинган сонлар устида амалларни натурал сонлар устида
бажаргандек бажарадилар: 
4т 50 кг 
- 2т 60 кг 
1т 90 кг 
Бу мисолда 50 кг дан 60 кг ни айириб бўлмайди, 1 т ни 1000 кг билан алмаштириш 

---

71 
керак эди.Ердамчи мактаб ўқувчилари ўз билимларини янги вазиятда ҳамда
амалий фаолиятда қўллашда қийналаднлар. Масалан, кўпайтириш жадвалини
ўзлаштирган ақли заиф бола уни мисол ва масалалар ечишда қийналади. 
Кўпайтириш жадвалини ўзлаштирган бола транспортга чиққанда уч-тўрт кишига 
чипта олишда қийналадилар. Бу хусусият масала ечишда ҳам намоѐн бўлади. 
Масаланинг матни, сонлар ва номлар ўртасидаги боғланишларнинг мураккаб
системасини вужудга келтириш ақли заиф болалар учун айниқса қийиндир. 
Ўқувчи масалани ечаѐтганида ундаги боғланишлар системасини тушуниб олиши 
ва ана шу боғланишлар доирасида бўлиши керак бўлади. Ҳатто икки амал билан 
ечиладиган масала ҳам, шартларида баѐн қилинмаган бўлишни талаб
қилади. Масалан, масала шартида болада 4 қалам бор, иккинчисида битта
ортиқ қалам бор. Иккала болада нечта қалам бор?—дейилган. Ўқувчи иккинчи 
болада НбЧТа қалам бор эди? деган саволни мустақил тузиши н.1 шундан кейин 
масалани ечиши керак. Ақли заиф 
ўқувчи, одатда, масалани мустақил тушуна олмайди: у масалани бир савол билан 4 
+ 1=5 тарзида «ечади». 
Ақли заиф болалар арифметик амалларни танлашда саволни зътиборга 
олишмайди ва масаладаги сонли маълумотлар «айтиб берган» амални 
бажарадилар. Ула|р арифметик амални танлашда, гўѐ масаланинг матнидан «юлиб 
олинган», бутун мазмундан ажратиб олинган муайян бир сўзга суяниш майли 
бўлади. Чунончи, масаланинг шартида, «учиб кетди», «қолди» деган сўзни 
учратиш билан баъзи ўқувчилар айиришни бажараверадилар, ҳолбуки, масаланинг 
матнида бундай сўз бўлиши ҳамма вақт ҳам айиришни талаб қилавермайди. 
Масалан, ушбу «Дарахт шохига қушлар қўниб турган эди, 3 таси учиб кетди, 2 таси 
қолди. Дарахт шохига нечта қуш қўниб турган эди?» Масалада «учиб кетди», 
«қолди» деган сўз бор, лекин масала айириш амали билан эмас, балки қўшиш 
амали билан ечилади. 
Масала шартида: «Эрталаб аэропортда учта самолѐт турган эди. Кечга яқин 
уларнинг сони олтита бўлди. Аэропортда нечта самолѐт қўшилди». Ақли заиф 
болалар «бўлди», «қўшилди» сўзларини эшитиб, қўшаверишади: 3 + 6 = 9. 
Ақли заиф ўқувчилар оғзаки масала тузишда кўпинча ўқитувчи ѐки бир ўқувчи 
томонидан тузилган масалани такрорлайдилар. 

---

72 
Арифметик масалаларни ечишда ўқувчиларга табақалаштириб ва якка тартибда 
ѐндашган ҳолда мустақил ишлашга кўпроқ эътиборни қаратиш керак. 
Таълим жараѐнида ўқувчиларда намоѐн бўлган якка тартибда руҳий 
фарқларини ҳисобга олиш орқа-сидагина ўқитишда юқори натижаларга эришиш 
мум-кин. Шу ўринда шуни айтиб ўтиш керакки, шахсий қийинчиликларни ҳисобга 
олиб, якка тартибда ѐндашиш ўқитишнинг барча босқичларида: янги материалнн 
баѐн этишда, машқларни мустақил бажаришда, ўқуи чилардан сўрашда ва уй 
вазифа беришда мунтазам равишда олиб борилгандагина самарали бўлиши 
мумкин.