Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

МЕХАНИЦИЗМ – ҳаракатнинг бирдан–бир объектив шакли–механик ҳаракат деган нотўғри тасаввурга асосланувчи дунёқараш ва билиш усули. Бундай қараш оқибатда, табиат ва жамиятдаги ҳодисаларнинг турли–туманлиги инкор этилишига олиб келади. Кенгроқ маънода, м., мураккаб ҳодисаларни уларнинг, шунчаки, оддийроқ, таркибий қисмларидан иборат деювчи таълимот, бутунни тасодифий (мас., ижтимоий ҳодисаларни биологик муносабатларга, биологик ҳодисаларни физик–кимёвий муносабатларга) қисмларга бўлиб ўрганиш методидир.
М. илмий тафаккур тарихида, XVI–XVIII а.ларда, юзага келади. Г.Галилей, И.Ньютон, П.С.Лаплас /табиатшуносликда/, Г.Гоббс, Ж.Ламетри, П.Гольбах /фалсафада/ м.нинг классик намояндалари эди. Табиий ва ижтимоий ҳодисаларни билишга бир ёқлама, механик ёндошишни Б.Спиноза, Г.В.Лейбниц ва қисман, Д.Дидролар танқид қилганлар. М.га тафаккурнинг чекланган методи сифатида, Г.Гегель баҳрам берди.
М. фалсафа тараққиётида босиб ўтилган босқичдир. Шу сабабли, уни ҳозирги шароитларда қайта тиклашга уриниш, илмий маънода, орқага ташланган қадам бўлади. М.нинг асоссизлиги тафаккур, онг, ҳаёт муаммолари соҳасида, айниқса, ёрқин намоён бўлади. М., фалсафадаги позиция сифатида, зиддиятларни ҳал этишга қодир бўлмаган метафизик тафаккур методининг типик ифодасидир, предметнинг қарама–қарши таърифларига дуч келганда, ҳамиша, улардан бирини /мас., миқдор фойдасига сифатни/ инкор этишга интилади ёки улардан фақат биттасини ҳақиқий, деб ҳисоблайди. М., мас., мавжуд сабаб тушунчасининг ўзини ҳам сохталаштиради, ҳаракатни материянинг ўз ҳаракати маъносида эмас, балки, ташқи кучларнинг таъсири натижаси, деб тушунади, шунинг учун м. материяга нисбатан, уни инерт ва қотиб қолган масса деган, нотўғри тасаввур ҳосил қилади. Демак, механик ҳаракат ҳаракатнинг ўзи эмас, балки, ҳаракатнинг фақат бир шакли, унинг хусусий ҳоли эканлигини, яъни фалсафа механикадан фарқ қилишини эътироф этмоқ лозим.


МЕЪЁР – фалсафий категория бўлиб, у объекнинг сифат ва миқдорий жиҳатларини диалектик ўзаро боғлиқлигини англатади.
М. тушунчаси қадимий Ҳиндистон, Хитой ва Юнонистондаги фалсафий қарашларда шакллана бошлаган. Марказий Осиё мутафаккирлари (Ибн Сино, Беруний ва б.) ҳам ушбу атамадан табиий–фалсафий асарларида фойдаланганлар. Улар ўз асарларида табиий ва маънавий руҳий меъёрга оид фикр–мулоҳазаларни билдирганлар. Меъёрни фалсафий категория сифатида Гегел ҳам ўз фалсафасида қайд этганлиги маълум.
Ҳар қандай объектнинг сифати муайян миқдор (моддий системаларнинг хусусиятлари, иссиқлиги, унсурлари, сони ва ҳ.к.) билан узвий боғлиқлиги билан белгиланади. М. доирасида миқдор ўзгаришларининг чегараси мавжуд. Ушбу чегара (миқдор ўзгаришлари, унсурларининг катта–кичиклиги, дискретлиги, даврийлиги, боғланиш тартиби, тузилиши, ҳаракати ва ҳ.к.)дан ҳатлаб ўтилганда, объект бошқа шаклни олиши мумкин. М. объектнинг сифат ўзгаришлари, ўз навбатида, миқдорий ўзгаришларга олиб келади. Мас. мусиқада ритм, гармония, архитектурада ансамбль ва ҳ.к. асосини ташкил этади. М. категорияси муҳим илмий–назарий ва амалий аҳамиятга эга.