Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

 
Ўзбекистонда (Самарқанд, 
Тошкент), Тожикистонда-Хорог ва Хўжанд томарқалари. Бу тур кенг тарқалишга моил.
 
Кўпинча иссиқхоналардаги ўсимликларга, сабзавот-кўкатларга, қулупнайга зарар келтиради. 
Фарғона водийсидаги иссиқхоналарида гулли ўсимликларга зарар етказмоқда.
Кўриниб турибдики, инсонни билвосита таъсири остида ўсимлик, ҳайвонот дунёсига 
салбий ҳолатлар юзага келмоқда ва охир-оқибат унинг жабрини инсон тортмоқда.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш мумкинки, инсон таъсири остида ареали ўзгарган 
қориноёқли моллюскаларнинг систематик таркиби, турлар таснифи, биологик хусусиятлари ва 
экологиясини ўрганиш, турлар ареалларининг ўзгариш сабабларини аниқлаш ҳамда 
хўжаликдаги аҳамиятини 
аниқлаш 
орқали 
ўсимлик 
зараркунандаларидан бўлган 

---

136 
шиллиққуртлар ареалининг кенгайиб, сон жиҳатдан ортиб кетишини олдини олиш чораларини 
ишлаб чиқиш мумкин. 
 
СИАНОБАКТЕРИЯЛАРНИНГ NACl НИНГ ТУРЛИ КОНСЕНТРАЦИЯЛАРИДА 
МОРФОЛОГИК-КУЛТУРАЛ ХУСУСИЯТЛАРИ 
А.А.Усмонқулова – магистр, В.В.Шуригин – б.ф.д., Ўзбекистон Миллий университети 
Г.Х.Кадирова – б.ф.д., Ўз РФА Микробиология институти. [e-mail] 
 
Сианобактериялар – бу фотосинтетик организмлар бўлиб, сувни электрон донор ва CО2 
ни углерод манбаи сифатида ишлатиб органик моддалар синтез қилувчи ва атмосферадаги 
эркин азотни ўзлаштувчи прокариотдир. 
Илк бор сианобактериялар 3500 миллион йил олдин денгиз сувларида пайдо бўлган. 
Ҳозирги кунда сианобактерияларнинг яшаш ареали, атроф муҳитнинг экстремал 
шароитларини, масалан, музликларни, иссиқ булоқларни ва тузли муҳитларни ўз ичига олади. 
Шу сабабли улар ташқи муҳитнинг турли хил ноқулай шароитларига жуда мосланувчан 
организмлардан ҳисобланади [1-3]. 
Татқиқотимизнинг асосий мақсади NaCl
 
нинг турли консентрацияларида ўстирилган 
Nostoc 
ва 
Anabaena 
авлодларига мансуб бўлган маҳаллий штаммларнинг морфологик културал 
хусусиятларини ўрганишдир. 
Ташқи таъсирлардан туз стрессига қай даражада сианобактерияларнинг чидамлилигини 
ўрганиш мақсадида шўрланган суғориладиган тупроқлардан ва ғўза, буғдой ризосферасидан 
ажратиб олинган 
Nostoc 
ва 
Anabaena 
авлодларига мансуб бўлган маҳаллий штаммларнинг 
НаCлнинг турли консентрацияларида ўсиши ва ривожланишини ўрганилди [4,5]. 
Сианобактериялар NaCl нинг 100 мМ дан 1 М гача консентрациясини ўзида тутган БГ0 азотсиз 
озуқа муҳитида ўсиб-ривожланиб, биомассасининг ортиши кузатилди. Татқиқотларимиз 
мобайнида НаCлнинг 100 мМ дан 500 мМгача консентрациясида 
N.linckia 7, N.calcicola 32, 
A.variabilis 28 
штаммларининг қуруқ биомассаси назоратга нисбатан деярли камаймаганлиги 
аниқланди. 
N.linckia 7, N.calcicola 32, A.variabilis 28 
штамларининг NaCl нинг турли 
консентрациясияларида (100 мМдан 1М гача) ўсиши ва ривожланиши давомида уларнинг 
морфологик-културал хусусиятларини ёруғлик микроскопида кузатилди.
Натижада сианобактерия култураларининг турли шўрланиш шароитида назоратга 
нисбатан ҳужайраларининг морфологик хусусиятлари қуйидагилардан иборатдир: 
1.
Назорат ҳамда 100 ва 200 мМ NaCl ли азотсиз озуқа муҳитида ўсаётган сианобактериялар 
штаммларидан препарат тайёрлаб, микроскопда кузатилди. Натижада уларнинг 
морфологик тузилишида деярли фарқ ё`қлиги кўрилди. Ҳар бир ҳужайрасининг ранги, 
трихомаларда жойлашган ҳужайралар сони деярли бир хил эканлиги аниқланди. 
Трихомаларидаги ҳужайралар сони ўртача 40-50 та, тўқ кўк-яшил рангда. 
Ҳужайраларининг шакли бочкасимондир. 
2.
400-600 мМгача NaCl ли озуқада ўсаётган 
Ностоc cалcиcола 32 
микроскопда кузатилганда 
назорат ва НаCлнинг қуйи консентрациясияларида ўсаётган културалардан морфологик 
тузилиши жиҳатидан бироз фарқланиши кузатилди. Яни ҳужайраларнинг ранги бироз 
хиралашган, трихомалардаги ҳужайралар сони 5-10 тагача камайганлиги аниқланди. 
Ҳужайраларнинг ўлчами ҳам бироз кичрайган ва ингичкалашган.
3.
NaCl нинг 700 мМдан 1М 
гача консентрацияли озуқа 
муҳитида ўсаётган 
Nostoc 
calcicola 
32
штамми 
ёруғлик 
микроскопида 
кузатилганда 
ҳужайраларнинг ранги жуда 
ҳам 
оч 
кўк-яшил, 
трихомалардаги 
ҳужайраларнинг 
кетма-

---

137 
кетлиги бироз бузилиб, ба`зи бир трихомалардаги ҳужайралар кетма-кетлиги тарқалиб 
кетганлиги, ҳамда уларнинг сиртқи томони шилимшиқсимон қобиқ билан қопланганлиги 
кўрилди (расм).
Демак, сианобактериялар маҳаллий 
N.linckia 7, N.calcicola 32, A.variabilis 28 
штаммлари 
НаCлнинг анчагина юқори (800 мМ) консентрациясияларига чидамли эканлиги ҳамда 
уларнинг шўрланиш шароитида морфологик-културал хусусиятлари аниқланди. 
Экологик 
стресслардан 
бири 
бўлган 
шўрланиш 
шароитларига 
чидамли 
сианобактерияларнинг маҳаллий штаммлари юқори агробиотехнологик потенсиалга эгадир. 
Чунки ушбу штаммларни келажакда республикада экологик тоза агробиотехнология соҳасида 
қўллаш мумкин. Шўрга чидамли сианобактерияларнинг маҳаллий штаммлари шўрланиш 
шароитида тупроқни биологик табиий азотга бойитади, ўсимликни ўсишини ва 
ривожланишини стимуляциялайди. Шўрланган тупроқларнинг қайта тикланишида иштирок 
этади.