Ўзбекистон республикаси фанлар академилси хоразм маъмун академияси

АчимоваД.А
XIX аср охири - XX аср бошида Бухородаги ижтимоий-си£сий ватият ва
жааидчилик. /ТЖадндчилнк: ислохот, янгиланиш. мустакиллик ва тараккиСт учун кураш
Т.: Университет, 1999, 97 бет.
5 
Қосимов Ф.
Бухоро республикаси тарихшунослиги. Бухоро, 1996.
* 
Қосимов Б.
Миллий уйгпниш. Т.: Маънавият, 2(102.
5 
Аҳмедоя С , Ражабов Қ.
Жадидчилик //Ўабекистон миллий тнциклопедияси (ЎэМЭ). Т. 3. Т.: Ўэ 
МЭ нашриёти, 2002. 519-523-беглар.
6 
Ражабоя Қ.
Ёш бухороликлар //ЎэМЭ. Т. 3. 494-496-бетлар; Шу муаллиф. Ёш 
хнваликлар. //Ўэ МЭ. Т. 3 498-500-бетпар.
’ 
Халбоев С
Жадидчилик ва истибдод (Хораэм республикаси хакида). /Ишонч, 1997 йил, 
октябрь.
" Муфассал кар Абдулин Р.Б. Западная школа среднеаэияведения: органиэационние основи. 
исследовательская баэа и историографические направления (1917-1991) Автареферат дисс . 
канд. ист. наук. Алмати, 2005. С. 32.
270
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ўрганмоқнинг бошланишини хохлаб, Русия тилида таълим 
берадургон мактабхона очиб, ул мактабда ўн бола учун жой ва 
харажат таъмин қилинибдур. Ушбу йил апрель ойида Туркистон 
вилоятидаги тамоми Русия мадрасаси ва мактабхоналарининг 
нозири... Хивага бориб ... мазкур мактабни кўрибдур... Хон 
(Феруз) андин Хивага бир ўрис домласи юбормокни илтимос 
килибдур. Шул сабабдин Русия тили ва илми ҳисобини ўргатмок 
учун ушбу йил Тошканд шахрида Учительская семинарияни 
жуда яхши хатм қилғон козок мусулмон Ҳусайн Иброҳим 
ўғлини мактабхонага домлаликка тайинлабдур»'. 1892 йилда 
Комил Хоразмий Тошкент типолитографияси, театри, гимназня 
ва мактаблари, касалхоналари, газеталари мухарририяти иши 
билан танишиб қайтгач, Феруз билан келишиб бу соҳаларни 
ривожлантириш чора-тадбирларини ишлаб чиқци ва рус-тузем 
мактабининг иши янада яхшиланди.
Хивадаги рус-тузем мактабининг асосий максади маҳаллий 
миллат болаларига рус тилини ўргатиб, маҳаллий таржимонлар 
тайёрлашдан иборат эди. Чунки ҳали хонлиқда рус тилида иш 
юритиш, келган мактубларни ўкиш ва таржима қилиш, номалар 
битиш сохасида кийинчиликлар туғилаётган эди. Ҳолбуки, 
1885 йилда Петро-Александровск (ҳозирги Тўрткўл) шаҳрида 
очилган рус-тузем мактабини бу даврда бир канча хивалик 
ёшлар, жумладан, Асфандиёр тўра, Муҳаммад Аминаддин 
ўғли ва бошкалар тугатган эдилар. Муҳаммад ҳожи Аминадцин 
ўғли 1892-1897 йилларда Франциянинг Тулуза шаҳридаги сув 
хўжалиги коллежида таълим олган замонавин маълумотли 
биринчи ўзбек ирригатори эди*
2.
Рус-тузем мактабида таълим олиш хамда бир неча бор 
отаси номидан Петербург ва Москвада бўлиши Асфандиёрхон 
карашларига таъсир кўрсатган. Шунинг учун ҳам бошқа 
тўраларга нисбатан Асфандиёрхон янхиликларга анча мойил
Давлатёр Раҳим. Шгинаэар Матросул
Курсатилган асар, 101 - 102-беглар
2 Комияжон Нуржон, Рўзимбой Ҳасан.
Жайкун мнроби. Т.; Мехнат, 1997; Ўзбекистон МДА. 125- 
И-фонл. 1-рўйхат, 609-иш, 60-62-вараклар
271
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бўлган. Бу эса, манбаларда таъкидланганидек, унинг валиаҳд 
рутбасига эга бўлиши ва хонлик тахтини эгаллашида янгилик 
ва ислоҳотлар тарафдорлари, хусусан, вазир Исломхўжанинг 
қўллаб-қувватлашига 
сабаб 
бўлди. 
Буларнинг 
таъсирида 
Асфандиёрхон ўз ҳукмронлигининг дастлабки 
йилларида 
ислоҳотлар ўтказилишига катта йўл очиб берди. Ҳасан 
Мадаминовнинг «Хива хонлиги тарихидан лавҳалар» номли 
кўлёзмасида кўрсатилишича, у дунё сиёсатидан бохабар 
бўлиши учун бир қанча газета ва журналларни олдириб, уларни 
таржимонлар ёрдамида ўқиб ҳам турган. Бу эса мамлакат 
бошкарувида ислоҳотлар ўтказиш ва жадидлар фаолиятининг 
кенгайишига анча имконият яратган.
Муҳаммад Раҳимхон 
соний 
(Феруз)нинг ҳомийлиги, 
хонликда XIX аср охирларида биринчи амалдор даражасида 
девонбеги ва мирзабоши лавозимларида ишлаган Комил 
Хоразмий амалиёти, энг юкори диний лавозимдаги козикалон 
Салимохун (Бобоохун Салимовнинг отаси) хайрихоҳлиги, 
валиаҳдА сфандиёрхоннингмойиллигиХивахонлигидаянгилик 
ваўзгаришларниамалгаоширишгасубъективомилбўлди.Хонлик 
ҳудудида капиталистик ишлаб чиқариш муносабатларининг 
карор топа бориши, уруғ-аймоқчилик муносабатларининг 
жамият тараккиётида тўсиқ бўлаётганлигини англаш, Россия 
билан сиёсий, иктисодий ва маданий муносабатларнинг тобора 
кучайиши бу жараёнга объектив асос бўлди.
Петербургдан 1898 йилда инқилобий фаолияти сабабли 
Кисляков, Андреев, Сафронов каби талабаларнинг Хива 
хонлигига сургун қилиниши бу ҳудудларга ҳам Россиядаги 
ўзгаришлар, турли хил оқимларнинг қарашлари кириб кела 
бошлашига сабаб бўлди. Сафронов билан бевосита якин 
танишлик, кейинчалик Ёш хиваликлар партиясининг асосчиси 
Полвонниёз ҳожи Юсупов карашларининг шаклланишига ўзига 
хос таъсир қилган'. 1
1 Ўзбекистои МДА. 125- И-фонд, 1-рўйхат, 609-иш, 2-варак.
272
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

хонлигида ҳам жадидчилик ғояларининг тарқалиши ва янги 
усул мактайларининг очилишида татар миллатига мансуб 
зиёлиларнинг хизматлари катга бўлди. 1905 йидда Нижний 
Новгородда бўлиб ўтган мусулмонларнинг съездидан кейин 
улар Холисжон' Борудий раҳнамолигида Туркистон, Бухоро 
ва Хоразм билан апокаларни йўлга кўйиб, бу ерларга ўз 
тарбияланувчиларини юбора бошладилар. Дастлаб Борудий 
хон ва амалдорлар болаларини ўқитиш учун Биккулин Тавфиқ 
ва Юсуф Ахмедоаларни Хоразмга юборган’. Бу пайтда Хива 
хонлиги ҳудудида 8 та жадид мактаби бўлган3.
Муҳаммад Раҳимхон Феруэ фармонига мувофик 1904 
йилнинг 10 ноябрида Урганчда дастлабки янги усул мактаби 
очилган. Унда Туркиядан келган Ҳусайн Қўшаев деган ўқитувчи 
ёшларга таълим берган. Қиска вактда ўкувчилар сони 55 
тага етган. Ҳусайн Қўшаев ташаббуси билан 1906-1907 ўкув 
йилида илғор маърифатпарвар кишилар ва оксоколлар истак 
ва ёрдамлари билан Урганчда кизлар мактаби очилган. Феруз 
Урганчга бориб, мактаб иши билан танишиб, Ҳусайн Қўшаевга 
сарупо кийгизган, хазина хисобидан ёрдам ажратган4.
Янги усул мактабларига дарс бериш учун келган жадид 
зиёлилари бу ҳаракат (жадидчилик)нинг отаси Исмоилбек 
Гаспринский ғояларини Хоразм халки орасига ёйиш учун 
фидойилик кўрсатиб ишладилар. Улар ўзаро урушлар, рус 
мустамлакачилиги сиёсати натижасида истибдодга, маънавий 
инкирозга юзтутган мусулмон халклари хонадонларида маърифат 
чирогини ёкдилар. Тинч йўл билан, маърифат ва маданият оркали 
тузумни ўзгартириш, мустамлакачилик сиртмоғидан кутулиб, 
озодлик - истикдолга эришишни тарғиб килган бу зиёлиларнинг 
яна бир хизмати шундаки, улар Россиянинг турли шаҳарлари 
ва бошка жойлар (Эрон, Афғонистон, Ҳиндистон, Туркия, араб 
мамлакатлари)да чикаетган «Вакт», «Иттифок», «Таржимон»,
Галнсджан сўзини Холисжон, деб ишлатдик.
! Узбекистон МДА, 71-И-фонд, 1-рўйхат, 12Я иш, 6-варак.
1