Ўзбекистон республикаси фанлар академилси хоразм маъмун академияси

IV 
боб. Хоразм вохасидаги ижтимоий
харакатлар ва сиёсий партиялар фаолияти
1. Хоразмда жадидчилик харакатининг вужудга
келиши ва унинг ўзига хос хусусиятлари
XIX аср охири - XX аср бошларида Хива хонлигидаги асосий 
ижтимоий харакат жадидчилик харакати бўлди. Рус боскинидан 
кейин мустакилликнинг йўқотилиши, сиёсий хаксизлик ва 
адолатсизлик бутун жамият ахдини Россия давлатига карши 
кучли мухолифатга айлантирди. Уларнинг орасида маҳаллий 
юкори табакаларнинг илғор вакиллари хам бўлиб, озодлик 
ғоялари борган сари куч-кувватга тўлиб борди. Бу ғоялар 
жадидлар сиёсий фаолиятининг асосини ташкил этди.
Рус босқинчилари махаллий халқни жаҳон тараккиётидан 
четда колдириб, фан ва маданиятнин
1
ўсишига катта тўскинлик 
қилди. А.Н.Куропаткин «Биз 50 йил мобайнидатуб жой аҳолини 
тараккиётдан жиловлаб, мактаблар ва рус ҳаётидан четда 
тутиб келдик»1, деган эди. Чунки уларнинг Туркистонда олиб 
борган сиёсати: «Россиядаги мусулмон халқларига бирорта 
ҳам ижтимоий-сиёсий хуқуқ бермаслик керак»1
2, деб фикрловчи 
П.Ильминский каби сиёсатдонлар карашларига таянган эди. XIX 
асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошларидаги ана шундай шароит 
жадидларнинг сиёсий, икгисодий ва маънавий қарашларини 
белгилаган эди.
Илоҳиётчи олим Августин айтганидек: «Ғафлатда ётган 
хапқни уйғотиш учун унинг тарихини уйғотмоқ керак»3. Зеро: 
«Ўзликни англаш тарихни билишдан бошланади»4. Хива хонлиги
1 
Ҳасаний Мажид.
Юрт бўйнидагн кнлич £ки истило Т.: Адллат, 1997. 86-бет.
3 
Ҳасамий Мажид.
Ўша 
асар. 
82-бет.
3 
Ҳасаний Мажид.
Ўша атар, 76-бет
л Каримоа И.А.
Маънавий 
кжсалиш 
яулмда. Т.: 
Ўэбекистон, 1998. 430-бет.
265
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

сиёсий ҳокимиятини кўлга киритган қўнғирот хонларининг 
дастлабки ҳукмдори Элтузархондан (1804-1806 йилларда хонлик 
Килган)бошлабтарихга,тарихнависликкакаттаэътиборберилган. 
XIX асрнинг биринчи ярмида қўнғирот хонларининг ҳомийлиги 
натижасида Мунис ва Огаҳий томонидан шакллантирилган тарих 
ватаржимашунослик мактаби XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср 
бошларида Хива хонлигида вужудга келган маърифатпарварлик 
йўналиши намояндаларининг етишиб чикишига туртки бўлди.
В.В. Бартольд «Мунис ва Огаҳий томонидан яратилган адабий 
ва тарихий асарлар канчалик камчиликка эга бўлмасинлар, 
тарихий вокеаларни баён этиш ва уларда келтирилган фактик 
материалларнинг кўплиги жиҳатидан бизгача етиб келган Бухоро 
ва Қўкон хонликлари тарихи бўйича ёзилган ҳамма асарларни 
ўзидан анча оркада колдиради»,1 - деб бир карашда Огаҳий ва 
Муниснинг тарихнавислик фаолиятини мактаганга ўхшайди, 
аслида уларнинг камчиликка эга эканлигига алоҳида урғу 
беради. Чунки миллатни итоатда сақлашнинг муҳим қуроли- 
унинг қалбида ўз тарихига менсимасдан караш туйғусини 
шакллантиришдир. Ўша давр мафкураси бунга шу даражада 
эришдики, ҳали-ҳанузгача китобхонлар бу асарларни тўлик 
ҳолда ўқиш имконига эга бўла олганлари йўк.
Ҳатто Хоразм тарихнавислик мактабининг вакилларидан 
бири Муҳаммад Юсуф Баёний ҳам Огаҳийнинг бу асарлари билан 
таниша олмаганлигини 1911-1913 йилларда яратган «Шажарайи 
Хоразмшоҳий» асарида айтиб ўтади: 
«Аммо Муҳаммад 
Аминхони жаннатмакон ва Абдуллахони фирдавсошиён ва 
Қутлимуродхони мағфурнинг вокеотларин Огахий алайхур 
раҳма китобот қайдиға киргузган эканлар. Ул нусха топилмади... 
Яна Муҳаммад Раҳимхони жаннатмакони 
сонийнинг 
етти 
йилларининг вокеотларин ҳам Огаҳий алайҳур раҳма китобат 
кайдига киргизган эканлар. Ул хам топилмади»2. Чунки 1873 *
3
1