|
Гиршфельд В.Г.
и
Галкин М Н
, ўша асар, 50-53-бетлар.
3 Уша архив, 125-И-фонл, 1 -рўйхат, 460-иш, 1-аарак.
183
www.ziyouz.com kutubxonasi
казувчиларнинг аҳволи янада оғирлашар ва беғор казуви
чўзилиб кетар эди. Давлат томонидан белгиланган 12 кунлик
бегор мажбурияти 15-20 кунга, баъзан 50 кунга чўзилган1. Ҳатто
деҳконларнинг беғор қазувига қайта ҳайдалган йиллари ҳам
бўлган. Деҳконларнинг қазувда узок вакт бўлиши уларнинг
деҳқончиликлари кечикиб кетишига олиб келарди. Буларнинг
барчаси
каналларнинг
сифатсиз
тозаланишига,
окибатда
эса деҳкончиликка келадиган сувнинг камайиб кетишига
ва ҳосилнинг баркарор йиғилмаслиги каби оғир ҳолатларга
сабаб
бўларди.
Ирригатор-инженер
Гржегоржевскийнинг
кайд қилишича, хонликда ирригация ишларининг нотўгри ва
камчиликларга йўл кўйилган ҳолда ўтказилиши оқибатида 1910
йил мавсумида ҳосил кам бўлиб, кейинги йили очлик юз берди.
Очлик Хива хонлиги шаҳарларида бир неча кишининг ҳаётига
зомин бўлди1
2.
Фуқаролардан солик йигилиши ва уларнинг ирригация
мажбуриятинибажаришижараёнидахонҳукмдорлари томонидан
аслида мукаммал бўлмаган қоидаларнинг бузилиши майда
деҳкон хўжаликларини хонавайрон қилди. Масапан, соликдар ва
ирригация мажбуриятлари оғирлигидан кашшоклашиб колган
кўпгина Ҳазорасп ҳокимлигининг кўп деҳконлари ерларига
вактида экин эка олмаганларидан уни ижарага беришга ёки катта
ер эгаларига сотиб, уларга ёлланишга мажбур бўлдилар’’.
Шулардан кўриниб турибдики, «бегар» казуви Хива
деҳконларини
иктисодий
асоратга
тушириш
ва
уларни
хонавайрон килиш манбаидир. Шунинг учун ҳам Хоразмда халк
орасида «бегар» қазувни «бало казув» деганлар.
Хонлик деҳқонлари «беғор» казувидан ташкари «абхор»
мажбуриятини
ҳам
бажарардилар,
яъни
улар магистрал
каналлардан сув олувчи кўплаб ариқларни (ёпларни) тозалар ва
таъмирлар ҳам эдилар. У «ички қазув» деб аталган.
1
Шкапский О ,
Амударьинские очерки. Т, 1900, С. 71
2 Гржегоржевский Б.,
Изискания в бассейне р. Аму-Дарьн в связи с ирригационним тначением
этой реки. 1912. Ежегодник отдела эемельних улучшений. С.Пб., 1913. С. 515.
г
Гиршфелнд В.
и
Гзлкин М.
Ўша асар. 53-бет.
184
www.ziyouz.com kutubxonasi
Беғор каби «абхор» казувини бошкаришлари учун хам
амалдорларга давлат томонидан маош белгиланмайди. Шунинг
учун улар казувчиларни пул эвазига кўпрок озод килишга ва
улардан ҳар хил йиғимлар йиғиб олишга харакат киладилар.
Қазувчилардан ўзлари учун канча ундиришлари хон хукумати
томонидан белгиланмасдан, уларнинг эрк-ихтиёрига ва «ишта-
халари» дарачсасига боғлик бўлади. Бу эса амалдорларнинг
казувчилар устиданистаганчазўравонликкилишларигаимконият
берарди. Улардаги бундай зўравонлик хон ҳукумати томонидан
бирорта фармон ёки коида билан чекланмаган1.
Юкорида келтирганларимиздан кўриниб турибдики, солик
ва мажбуриятларнинг сони кўплиги, уларнинг хон хукмдорлари
томонидан ижро қилиниши усуллари келтириб чикарган бузи-
лишлар фукаролар учун шафқатсиз бўлди.
Аҳолидан йиғилган солиқларнинг фукаролар фаровонлиги
учун сарф қилинмаслиги хам уларга нисбатан ўтказиладиган
зулмнинг яна бир кўринишидир. Хива хонлигида фукаролардан
кўплаб йиғиб олинган солиқлардан, хилма-хил йиғимлардан
тўпланган маблағнинг факат арзимаган кисмигина йўл, кўприк,
канал, дамба ва шунга ўхшаш жамоат курилишларига, уларни
таъмирлаш ишларига сарф килиниб, асосий кисми хоннинг
оилавий ва ҳар хил сарой харажатларига сарф килинди ва хон
амалдорларига, Россия хукуматининг хонликдаги вакилларига
инъом килиниб, фукаролар манфаатигатегишли бўлмаган бошка
ишларга сарфланди. Бунга Асфандиёрхоннинг 1910 йил ярмида
хонлик хазинасидан сарф килган харажатлари далилдир3. Унинг
ярим йиллик харажати 82877 тиллани ташкил килиб, шундан 97
фоиздан ортикрок қисми хон саройи харажатлари ва хоннинг
амалдорлари, турли лавозимдаги шахслар учун, 3 фоиздан камрок 1
2
1 19)5 йил икмшда биттш ал па Мухаммад вафо (хон вазнрн) мухри Апсилган Айбат ёпннннг
клтхудоларига йўлланган хужжатда «Ясовуллар хизмети учун бир казувчинннг тангаси олиб
берилснн» дейилади (Қарапг: Ўэбекистон МДА. 125-И-фонд. 1-рўйхат, 560-нш, 160-варак). Улар
албагта бир казувчининг 5 тилла таигасига каноат килмасдан, казувчилардаи кўпрок йигишга
харакат килгаштар.
2
Бачтаея А..
кўлёэма, 11 -дафтар, 12-бет.
в
185
www.ziyouz.com kutubxonasi
кисми эса ирригация ишларига ва баҳорда сув тошқинидан зарар
кўрган фукароларга ёрдамга сарфланарди'. Бундан ташкари,
Хива хони ва амалдорларининг Петербург ва Тошкентга
сафарида ок подшога ва амалдорларига қилинган совғалар уч)гн
катта миқдорда маблағ сарфланди. Уларга килинадиган бундай
совғалар Биринчи жахон уруши йилларида айникса кўпайди. Бу
эса хонлик фуқароларини янада қашшоқлаштирди!
Юкоридакелтирганларнингбарчаси,шунингдек,худудлараро
йўлларнинг каровсизлиги, аҳолига тиббий ёрдамнинг мутлако
йўқлиги, азалдан кам сонли бўлган мактаб ва мадрасаларда
дунёвий фанларнинг ўкитилмай колиши хонликда аҳоли
аҳволига ва маънавият, маърифат, илм-фан аҳволига ҳам салбий
таъсир қилмоқда эди.
Хонлик ҳаетида ўрнаишб олган бу каби коида ва тизимлар
аллакачон ўз даврини ўтаб, моҳиятини йўкотиб, жамият
тараккиётига тўскинлик килиб, фукароларга ниҳоятда огир
тушмоқда ва ҳатто хонлик жамоалари ичидан бузилишига, ўзаро
зиддиятларга сабаб бўлмокда эди.
Хива хонл игинингўша даврдаги аҳволи тўғрисида 1910 йилда
Туркистон генерал-губернаторининг бир баёнотида: «Аҳолининг
ҳукуксизлиги, хон амалдорларининг зўравонлиги ва солик
тизими мукаммал эмаслиги, уни йиғишда юз бераётган тенгсиз-
ликлар, бузилишлар ва суиистеъмолликлар, тиббий ёрдамнинг
бўлмаслиги ва почта-телеграф корхоналарининг етишмаслиги,
суғориш тармоқларининг тараккий қилмаганлиги ва уларни кум,
лой босиб қолиши ва шунга ўхшашлар хонлик аҳолиси ҳаётида
моддий ва маънавий фаровонликни таъминлашдаги энг йирик
камчиликпар»1
2,- дейилган эди. Унинг бу баёноти хонликдаги
россияликлар манфаатини кўзлаб айтилган бўлса ҳам, унда
хонлик фуқаролари аҳволи, мамлакатнинг тараккиёт даражаси
оркада эканлиги ҳакконий тасвирланган.
1
Садикпл А
Крестъянокос движение в Хиве конца XIX - начала XX века //Обшесгвенньге науки
н Уэбекиетане. 1966, №7. С. 70.
2 Ўэбекистон МДА. 125-И-фонд, 1-рўйхат, 73-иш, 1, б варахлар
186
www.ziyouz.com kutubxonasi
Булар Хива хонлигида иктисодий соҳада хам, иж ти-
моий сохад а хам туб и слоҳотлар ўтказилиш ига бўлган
зар у р и ятн и н г аллакачон кун тарти бида турган лигидан
дало л ат эди. Бундай вазиятнинг эътиборсиз қолдирилиш и
хон ва унинг ҳукумати учун хам , хонликнинг маъм урий
ти зи м и учун ҳам ж иддий хавф эди.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
