Ўзбекистон республикаси фанлар академилси хоразм маъмун академияси

6. Гандимиён шартномаси. Хива хонлигининг
мустамлакачилик асоратига тушиши
1873 йилнинг 12 августида Гандимиён боғида Хива хони 
Саид Муҳаммад Раҳим Баҳодурхон ва Россиянинг хонликка 
бостириб кирган кўшин кўмондони, Туркистон генерал- 
губернатори 
генерал-адъютант 
фон 
Кауфман 
томонидан 
сулх битими имзоланди. Сулҳ шартлари Кауфман томонидан 
тайёрланган бўлиб, унга кўра хонликнинг барча эрк-ихтиёри 
деярли тўлиғича Россия мустамлакачилари измига ўтади. Унинг 
биринчи бандида: «Саид Мухаммад Рахим Баҳодурхон ўзини 
бутун Россия Императорлигининг итоаткор хизматкори, деб 
билади. У кўшни хокимиятлар ва хонликлар билан хар кандай 
дўстлик муносабатлари килишдан, улар билан савдо ва бошка 
ҳар кандай шартномалар тузишдан воз кечади хамда Россиянинг 
Ўрта Осиёдаги Олий даражадаги хокимияти ижозатисиз уларга 
картпи хеч қандай ҳарбий ҳаракатлар килмайди»', - дейили- 
шининг ўзи бунинг далилидир.
Шартномага асосан Амударё Хива хонлиги билан Россия 
оралиғидаги чегара килиб олинди. Чегара Кукертлидан дарё 
бўйлаб унинг ғарбий ирмоғи ажралиши жойига кадар ва ўша 
жойдан ирмок бўйлаб унинг Орол денгизига куйилиши жойига 
кадар; ундан денгиз бўйлаб Урга бурнига ва ундан эса Уст-юрт 
этаги ва Амударё эски ўзани билан жанубга - Каспий томон 
чўзилиб кетади2. Натижада Хива хонлигининг Амударё ўнг 
томонидаги бутун ерлари ахолиси ва хонлик фукароларининг 
у ерлардаги барча мулклари билан истилочилар ихтиёрига 
ўтиб кетди. Шу билан Хива хонлиги амалда Амударёдан эркин 
фойдаланиш ҳукукидан ҳам маҳрум бўлди.
Чунки 
шартномада 
Россия 
пароходларига 
Амударёда 
чекпанмаган эркин сузиш ҳукуки берилиши, Хива ва Бухоро
’ 
Жукпвский С В
Сношения России с Еухарой и Хивой та последнее трехсотлетие. Петроград, 
1915 г Приложение II. С. 180.
’ 
Жуковский С П
Ўшаасар, 180-бет.
112
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

хонликлари кемалари эса бундай ҳуқуқцан фақат Россиянинг 
Ўрта Осиёдаги Олий даражадаги ҳукумати ижозати билангина 
фойдаланишлари мумкинлиги кўрсатилади1. Бунинг устига, 
шартномада дарёнинг чап кирғоғи - Хива хонлиги ерида руслар 
ўзларига маъкул кўрган жойида пароход ва кемаларига прис- 
танлар барпо қилиш хуқуқига эга бўлган ҳолда, уларнинг 
хавфсизлиги учун ҳам Хива ҳукумати.жавобгар бўлиши зарур- 
лиги1
2 қайд килинади. Натижада шартнома асосида мустамлакачи 
савдогарлар Амударёнинг чап кирғоқларида кўплаб пристанлар, 
омборлар курдилар. Улар хонликнинг барча шахарларида, 
ҳатто унинг Илонли, Октепа каби туркман овулларидаги чекка 
жойларида ҳам савдо нукталарини, омборларини барпо қилиб, 
ўзларининг савдо агентларини кўйдилар.
Битим шартномасида Россия савдогарларига хонликда чек- 
ланмаган даражада хукук ва имтиёзлар берилган: Амударёнинг 
чап томонида рус савдогарларига омборлар, савдо конторалари, 
магазинлар, хўжалик фирмалари ва уларнинг хизматчиларига 
бинолар куришлари учун эҳтиёжлари даражасида ерлар 
ажратилиши ва уларнинг хавфсизлиги ҳам тўлиғича хон 
ҳукумати зиммасига юклатилди1. Хонликнинг барча шаҳар ва 
қишлоқлари Россия савдоси учун очиб қўйилди. Россиянинг 
савдогарлари ва карвонлари бутун хонликда юриб, эркин савдо 
қилишларини ва уларнинг хавфсизликларини ҳам Хива ҳукумати 
ўз жавобгарлигига олди.
Хонликда савдо килувчи Россия савдогарлари закот ва бошка 
ҳарқандайтўловларданозодқилиниб,Х ивавахонликнингбош ка 
шаҳарларида ўз агентликларига эга бўлиш ва хонлик оркали 
қўшни давлатларга товарларини божсиз ўтказиш ҳукукига ҳам 
эга эдилар.
Сулҳбитимида Россия фукароларига хонликда кўчмас мулкка 
эга бўлиш ҳукукининг берил иши ва уларнинг солиққа тортилиши
1 Ўша жойда.
2 Ўша жойда
’