Ўзбекистон республикаси давлат статистика қЎмитаси кадрлар малакасини ошириш ва

 
Талаб қилинади: 
1. Юқоридаги хўжалик муомалаларига счётлар алоқасини тузинг ва асос 
бўлувчи хужжатларни ёзинг. 
2. Счётлар схемасини очиб унга қолдиқларни ва муомаладаги суммаларни 
ўтказинг ҳамда счётларни ёпинг. 
3. Муомалаларни ҳисоб регистрларида акс эттиринг. 
 
3
 
МАВЗУ: ДЕБИТОРЛИК ВА КРЕДИТОРЛИК ҚАРЗЛАРИ БЎЙИЧА 
ОПЕРАЦИЯЛАР ҲИСОБИ. 
Статистика органларида дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг 
турлари ва уларнинг таҳлили. 
 
Корхона ва фирмалар ўз фаолияти жараёнида харидор ва 
истеъмолчиларга маҳсулот сотадилар, ишларни бажарадилар, хизмат 
кўрсатадилар ва инвестиция қиладилар. Бунинг натижасида субъектнинг 
маблақлари вақгинча қарзга берилади, яъни бошқа шахсларга маҳсулотлар 
сотилади, хизмат кўрсатилади, даъво билдирилади ва ҳоказо. 
Бу муомалалар асосан қуйидаги ҳолларда содир бўлади: 
а) харидор ва буюртмачиларга маҳсулот сотганда, ишларни бажарганда 
ва хизмат кўрсатганда; 
б) мол етказиб берувчиларга олинадиган хом ашё ва материаллар учун 
бўнак берилганда ва пудратчиларнинг бажарилаётган ишларига қисман ҳақ 
тўланганда; 
в) харидорлар ва буюртмачилар билан бўладиган ҳисоблашишлар 
жараёнида содир бўладиган харидор ва буюртмачиларнинг қарзи ёки 
бўладиган қарз натижасида; 

---

47 
г) мол етказиб берувчиларга, пудратчиларга, транспорт ва бошқа 
ташкилотларга нисбатан асосли қилинган даъволар, улар томонидан тан 
олинган ёки ҳукм қилинган жарима ва ўсимлар бўйича; 
д) субъектнинг фаолияти жараёнида ўзининг ходимлари билан меҳнат 
ҳақи ва депозитлар бўйича хисоблашишдан ташқари содир бўладиган - 
кредитга сотилган товарлар, берилган қарзлар, етказилган модций 
зарарларни қоплаш бўйича ҳисоблашишларнинг вужудга келиши 
натижасида; 
е) турли ташкилот ва корхоналар билан тижоратга алоқаси бўлмаган - 
ўқув юртлари, илмий муассасалар, транспорт ташкилотлари билан чек 
бўйича ҳисоблашишлар, меҳнат ҳақи, му-кофотлар ва ижро этувчи 
ҳужжатлар бўйича ҳисоблашишнинг вужудга келиши натижасида ушбу 
юқорида кўрсатилган ҳисоблашишлар содир бўлади. Аниқлик киритиш, 
тўрри тас-ниф бериш ва тушунарли бўлиши учун ҳар бир ҳисоблашишнинг 
турлари, олинадиган счётларни аниқ мисол-лар ёрдамида чуқур ўрганиш 
лозим. 
Олинадиган счётлар бошқа субъектларнинг пул маб-лақларига, 
товарларга, хизмат ва бошқа активларига бўлган даъволарини ўзининг ичига 
олади. Ушбу счётлар қарзни тўлашнинг кўтилаётган санасига ёки уларнинг 
тўлов муддатига кўра жорий ва узоқ муддатли бўлиши мумкин. Муомала 
пайти-да амалиётда олинадиган счётлар тегишли ҳужжатлар билан 
тасдиқяанади. Бундан ташқари "Олинган васиқалар" номли ба-ланснинг 
тегишли моддаси бошқа субъектларнинг расмий қарз мажбуриятлари билан 
тасдиқланади.
Ушбу олинадиган счётлар икки гуруҳга бўлинади: 
- асосий-муомалавий фаолият бўйича олинадиган счётлар-сотилган 
маҳсулотлар, товарлар, бажарилган ишлар ва кўрсатилган хизматлар 
юзасидан мижозлар, харидорлар ёки истеъмолчиларнинг қарзи; 

---

48 
- асосий-муомалавий фаолиятдан ташқари бошқа муомалаларнинг 
натижасида юзага келган олинадиган счётлар. 
Тан олиш ва ўлчаш тамойили дебиторлик қарзлари билан боқлиқ 
бўлган хўжалик муомалаларининг асоси бўлиб ҳисобланади. Даромадлар ва у 
билан боқлиқ бўлган олинадиган счётлар фақатгина уларнинг олинишига 
ишонч хосил қилган вақтдагина тегишли счётларда акс эттирилади. 
Олинадиган счётлар субъектнинг асосий ишлаб чиқариш ва молиявий 
фаолияти жараёнида содир бўлган дебиторлик қарзларининг йиқиндиси 
ҳисобланади. Ушбу олинадиган счёт-лар ўзининг ичига баланс санасидан 
кейинги 1 йил ёки субъектнинг муомалавий босқичи давомида (ушбу 
муддатларнинг қайси бири узунроқ бўлишига қараб) ундириб оладиган 
сумма-сидир. Олинадиган счётларнинг тўлов муддати амалиётда асо-сан 30-
60 кунни ташкил қилади ва ушбу муддат ўтгандан кей-ин уларнинг мудцати 
ўтган деб ҳисобланади. 
Ушбу дебиторлик маблақларни (олинадиган счётларни) ҳисобга олиш 
тартиби қуйидаги счётларда ёритилади: 
- 4000 - "Олинадиган счёт (тўлов)ларни хдгеобга олувчи счётлар"; 
- 4100 - "Бўлинмалардан олинадиган счёт(тўлов)ларни ҳисобга олувчи 
счётлар"; 
- 4200 - "Даъволар бўйича олинадиган счёт(тўлов)ларни ҳисобга олувчи 
счётлар"; 
- 4300 - "Мол етказиб берувчиларга ва пудратчиларга берил-ган 
бўнакларни ҳисобга олувчи счётлар"; 
- 4400 - "Ходимларга берилган бўнакларни ҳисобга олувчи счётлар"; 
- 4500 - "Сошкрар ва мажбурий тўловлар бўйича бўнак тўловларини 
ҳисобга олувчи счётлар"; 

---

49 
- 4600 - "Бошқа муомалалар бўйича ходимларнинг қарзини ҳисобга 
олувчи счётлар"; 
- 4700 - "Таъсисчиларнинг устав капитал (фонд)ига бадалла-ри бўйича 
қарзини ҳисобга олувчи счётлар"; 
- 4800 - "Турли хил дебиторларнинг қарзларини ҳисобга олувчи 
счётлар"; 
- 4900 - "Шубҳали қарзлар бўйича заҳираларни ҳисобга олувчи 
счётлар". 
Кўпчилик ҳолларда йирик субъектлар ўзларининг мижозла-рига 
тўловни маълум белгиланган муддатда амалга оширсалар счёт-фактурадаги 
умумий суммани камайтирадиган чегирма-ларни таклиф қиладилар. Чунки 
ушбу пул чегирмаси савдо хажмини кўпайтириш, мижозларни кўпайтириш 
ва тўловни тезроқ амалга оширишга ундайди. Бундан ташқари пул маб-
лақларини тезроқ жалб қилишга ва шубҳали қарзларнинг миқцорини 
камайтиришга ёрдам беради. 
Бундан ташқари савдо чегирмалари ҳам амалда тез-тез қўлланилади. 
Ушбу чегирмалар ҳар хил мижозларнинг гу-рухларига, улгуржи ва чакана 
сотувчиларга, ҳар хил хажмдаги товарларнинг баҳоларини тарқиб қилишнинг 
асосий усуллари-дан биридир. Одатда амалиётда улгуржи-савдо каталоглари 
(рўйхати)да ягона счёт-фактура боҳоси ёзилади. Кейинчалик мижознинг 
молиявий ҳолати ва буюртирилган товарларнинг турлари ва хажмига 
мувофиқ ҳар хил чегирмалар эълон қилиниши мумкин. Бундай савдо 
чегирмалари охирги сотиш баҳосини камайтиради, лекин сотиш хажмининг 
ошишига ёр-дам беради. 
Мисол. 
Пулли чегирма қўлланилганда бу счёт-фактура суммаси савдо 
чегирмаси олингандан қолган суммага тенг. 

---

50 
А фирма Б фирмага сотган маҳсулотлари учун 1000000 сўм счёт-
фактура тақдим қилди ва 20 кун ичида тўласи 8% чегир-тма 30 кун ичида 
тўласи 5% чегирма таклиф қилди. Демак, Б фирмаси 20 кун ичида тўласи 
920000 сўм, агарда 30 кун ичида тўласи 950000 сўм тўлайди. 
Савдо чегирмаси қўллаганда мижознинг тури ва хажми асос бўлади. 
Харидор 1000 дона маҳсулот олмоқчи чегирма 5%, агарда яна 500 дона 
маҳсулотни қўшимча сотиб олса унга 10% чегирма белгиланган 1 дона 
маҳсулотнинг баҳоси 50000 сўм. Демак, 1000 дона маҳсулотнинг қиймати 
47500000 сўм (баҳоси 475000 сўмдан). Ушбу муомалада харидор 2500000 сўм 
тежади (50000000-47500000). 
Компаниянинг тўлай олиш тизими такомиллашган ва сама-рали 
бўлишига қарамасдан, компанияда кредитга сотиб олган харидларни 
тўламаган мижозлар топилади. Кредитга сотишда шубҳали олинадиган 
счётларнинг мавжуд бўлиши муқаррар. Компаниялар жуда консерватив 
(сотувнинг тушиб кетишига олиб келадиган) ва жуда либерал (шубҳали 
олинадиган счёт-нинг кўпайишига олиб келадиган) бўлмаган кредит 
сиёсатини ишлаб чиқишга уринадилар. Мижозларнинг олдинги тўловлари, 
молиявий ҳолати ҳамда даромадларни олиш ис-тиқболи кредит бериш 
бўйича қарорнинг қабул қилинишида асосий омилдир. Агар шубҳали 
олинадиган счётнинг эҳтимоли бўлса ва уларнинг баҳоланиши мумкин бўлса, 
унда тахмин қилинган шубҳали қарзни счётда акс эттириш керак. Муво-
фиқлик тамойили шубҳали олинадиган счётлардан кўрилган зарарларнинг 
реализация амалга оширилган ҳисобот даврида тан олинишини талаб қилади. 
Тахмин қилинган олинадиган счёт шубҳали қарзларга харажат каби акс 
эттирилади - одатда савдо харажатлари каби, туркумланадиган муомалавий 
фаоли-ятдан харажат сифатида. Агарда шубҳали олинадиган счёт ку-
тилмаётган бўлса, у ҳолда даромаднинг ёки олинадиган счёт-ларни тузатиш 
(корректиоровка қилиш) керак эмас, олинади-ган счёт эса шубҳали қарзнинг 

---

51 
тан олинган даврида ҳисобдан чиқарилади. Бу ёндашув бевосита ҳисобдан 
чиқариш усули дейилади. 
Натижада содир бўлган ушбу ҳолатларнинг юритиш учун субъектларда 
махсус 4910 - "Шубҳали қарзлар бўйича заҳиралар" счёти қўлланилади. 
Ушбу счётда субъектнинг даромади ҳисобига айрим бухгал-терия 
ҳисоби объектларининг қийматига аниқлик киритиш учун ажратилган 
заҳиралар тўғрисида маълумотлар умумлашти-рилади. Шубҳали қарзлар 
бўйича заҳираларнинг хосил бўлиш тартиби ва рўйхати ўзбекистон 
Республикаси қонунчилиги би-лан белгиланади. 
4910-"Шубҳали қарзлар бўйича заҳиралар" счётида шубҳали қарзлар 
заҳирасининг ҳолати ва ҳаракатининг ҳисоби юритилади. Субъектнинг 
бошқа корхона ва ташкилотлар, шунингдек, айрим шахслар билан шубҳали 
қарзлар бўйича ҳисоблашишлар учун заҳираларнинг ташкил қилиниши 9434 
- "Шубҳали қарзлар бўйича сарфлар" счётига олиб борилиши лозим. 
Шубҳали қарз деб субъектнинг белгиланган муддатда (бел-гиланмаган 
бўяса - бунинг учун етарли ҳисобланган вақти ора-лигида) қопланмаган ва 
тегишли кафолат билан таъминланма-ган дебиторлик қарзи тушунилади. 
Шубҳали қарзлар бўйича заҳира ҳисобот йили охирида субъектнинг 
дебиторлик қарзлари бўйича инвентаризациясини ўтказиш натижаларининг 
асосида ташкил этилади. 
Заҳиранинг хажми ҳар бир шубҳали қарз бўйича алоҳида, қарздорнинг 
молиявий ҳолати (тўлов қобилияти) ва қарзни умуман ёки қисман тўлаш 
эҳтимолини баҳолаш асосида аниқланади. 
Агарда шубҳали қарз бўйича заҳира ташкил этилган йилдан кейинги 
йилнинг охиригача ушбу заҳиранинг маълум бир қисми ишлатилмаса унда 
қолган сумма тегишли йилнинг да-ромадига қўшилади. 

---

52 
Ташкил этилаётган заҳиранинг суммасига дебет 9434-"Шубҳачи 
қарзлар бўйича сарфлар" счёти ва 4910-"Шубҳали қарзлар бўйича заҳиралар" 
счётида кредит ёзувлари амалга оширилади. 
Балансдан аввал субъект томонидан шубҳали деб тан олинган ва 
олинмаган қараларни чиқаришда яебет 4910 - "Шубҳали қарзлар бўйича 
заҳиралар" счёти тегишли дебиторлар билан ҳисоблашишлар счётлари 
корреспонденцияланади. Сарфланмаган шубҳали қарзлар бўйича заҳира 
суммасини йилнинг даромадига қўшганда дебет 4910 - "Шубҳали қарзлар 
бўйича заҳиралар ва 9390 - "Бошқа муомалавий даромадлар" счётининг 
кредитида қайд қилинади. 
Ушбу заҳираларни ҳисобга олиш учун бухгалтерия маълу-мотномаси 
дебиторлик қарзларни таққослаш далолатномаси, юк хатлари, счёт-
фактуралар ва бошқалар ишлатилади. 
Агар шубҳали олинадиган счёт эҳтимол бўлиши мумкин ва 
ҳисобланиши мумкин бўлса, ҳисобот даврининг охирида тузатиш ёзуви 
қилиниши керак. масалан, агарда компания 90000 сўмлик шубҳали 
олинадиган счёт кутаётган бўлса, шубҳали қарз бўйича харажатни акс 
эттириладиган қуйидаги тузатувчи ёзув - ўтказма киритилади: 
Бошқа муомалавий қарзлар, яъни 9434.............................90000 сўм. 
Шубҳали қарзлар бўйича заҳира - 8910.........................90000 сўм. 
Шубҳали қарзларнинг заҳираси олинадиган счётларга контрсчётдир ва 
олдинги ўтказмаларни амалга ошириш вақгида шубҳали олинадиган счёт 
манбасининг аниқпаниши қийин бўлганлиги сабабли қўлланилади. Бошқа 
икки фактни эътиборга олиш керак: (1) аниқ олинадиган счётни хисобдан 
чиқариш ва (2) аввал ҳисобдан чиқарилган олинадиган счёт-нинг келиб 
тушиши. Шубҳали қарзларни тузатиш бўйича ёзув-лар келгуси шубҳали 
олинадиган счёт учун шубҳали қарзларга заҳира яратади. Баъзи олинадиган 
счётлар шубҳали олинадиган счётнинг иқгисодий таъсирини тахмин 

---

53 
қиладиган шубҳали қарзнинг баҳоланиши бўйича ўтказув ёзувлари ўтказилар 
эди. Шундай қилиб, маълум олинадиган счётни ҳисобдан чиқариш 
активларнинг жами қийматини, агарда улар фараз қилингандан ортиқ 
булмаса қисқартирмайди. Олинадиган счётларнинг олиш эхтимоли 
бўлмаганида ҳисобдан чиқариш содир бўлади.