Ўзбекистон республикаси банк-молия академияси

209
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
Шу нуқтаи назардан қараганда, истеъмол кредитлари 
энг “ноқулай” йўналишга айланади – аризаларнинг юқо-
ри сони имкон қадар қисқа вақт ичида қайта ишланиши 
керак. Рақобат ва макроиқтисодий конъюнктура бўйича 
талабнинг кучли қарамлиги, шунингдек, назоратни тўлиқ 
ушлаб турганда максимал мослашувчанликни талаб қи-
лиш учун кредитлашни қўллаб-қувватлаш тизимига му-
рожаат қилиб, вазиятни янада кучайтиради. 
Тадқиқотлар давомида кредит линияси моделини та-
комиллаштириш бўйича асосий йўналишлар таклифлари 
келтирилиб, ушбу кредит линияси модели ўз ичига:
1. Қарз олувчининг дастлабки таснифи ва унга авто-
матлаштирилган тизим томонидан муайян мақомни бе-
риш, банкнинг минимал талабларига мувофиқлигини 
текшириш.
2. Мижознинг шахсий маълумотларини автоматлашти-
рилган тизим билан қайта ишлаш ва скоринг баллари 
асосида кредит рейтингини ҳисоблаш.
3. Кредит бюроларига, шунингдек, пенсия жамғарма-
сига автоматлаштирилган сўровлар тизимини шакллан-
тириш ва юбориш.
4. Банкнинг ички стоп-листлари бўйича қарз олувчини 
текшириш ва банкдаги кредит тарихини баҳолаш.
5. Кредитнинг максимал миқдорини ҳисоблаш ва кре-
дит муддатини ошириш ёки камайтириш вариантларини 
таклиф қилиш.
6. Мижознинг амалдаги депозит омонатлари ва плас-
тик карталарини қидириш.
7. Кредит бериш ёки кредит беришни рад этиш тўғри-
сида масъул ходим томонидан қарор қабул қилиш.
8. Кредитни қўллаб-қувватлаш (хабарномаларни юбо-
риш, кечиктирилган тўловларни электрон почта ва қисқа 
хабарлар хизмати орқали огоҳлантириш).
9. Муаммоли қарзларни ундириш ҳамда кечиктирил-
ган тўловлар тўғрисидаги маълумотларни масъул хо-
димларга юбориш.

---

210
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
10. Кредит шартномасини ёпиш.
Автоматлаштирилган тизим қарз олувчининг мини-
мал талабларга мос келмаслиги, кредит тарихини салбий 
мақомда баҳолаш, қарз олувчининг банк “стоп-листла-
ри” бўлиши, кредит миқдорини банк тарифлари бўйича 
энг кам миқдордан паст бўлган ҳолларда аризада рад 
этиш функциясига эга бўлиши керак. Кредит линияси 
доирасида ҳар бир операция учун вақт қатъий тартиб-
га солинади. Қарор қабул қилиш жараёнининг тезлаши-
ши банк ходимларининг вазифаларини камайтириш ва 
қўл меҳнати ҳажмини камайтириш орқали амалга оши-
рилади. Бошқача айтганда, кредит бюросига сўровлар-
ни шакллантириш, қарз олувчининг молиявий ҳолатини 
баҳолаш, кредит тарихини баҳолаш, тўхташ варақа-
лари бўйича текшириш ва бошқа баъзи функцияларни 
автоматлаштирилган тизим ишлаб чиқиши керак. Бундан 
ташқари, кечиктирилган қарзни олдини олиш функция-
ларининг аксарияти автоматлаштирилган тизимга туша-
ди. Кредит линияси доирасида банк мижозлари интернет 
орқали, шунингдек, телефон орқали сўровномаларни 
тўлдиришлари талаб этилади. 
Олинган маълумотларга асосланиб, автоматлашти-
рилган тизим кредитга лаёқатлиликни баҳолашни амал-
га оширади ва мижозга телефон орқали хабар қилинган 
дастлабки қарорни таклиф этади. Ижобий қарор қабул 
қилингандан сўнг мижоз банк филиалига кредит шартно-
масини расмийлаштириш учун зарур ҳужжатлар тўплами 
билан мурожаат қилади. Кредит инспектори дастлабки 
аризада ва тақдим этилган ҳужжатларда номувофиқли-
клар аниқланганда сўровномага ўзгартиришлар кири-
тилади. Ҳужжатларнинг ҳақиқийлиги кредит инспекто-
ри томонидан кредит беришдан олдин текширилади. 
Банкдаги шахсий маълумотларни масофадан туриб тақ-
дим этиш имконияти кредит аризаларини қайта ишлаш 
жараё нини сезиларли даражада тезлаштиради.

---

211
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
Истеъмол кредити доирасида кредит линияси-
нинг ишлаши учун муҳим шарт бу – аризаларни қайта 
ишлашнинг барча босқичида қатъий тартибга солиш-
дир. Тадқиқотлар натижасига кўра, фикримизча, бундай 
моделдан фойдаланиш кредит аризаларини қўлда қайта 
ишлаш ҳажмини камайтиради ва уларни кўриб чиқиш 
жараёнини тезлаштиради.
Банкларнинг ушбу фаолият шароитида кредит ариза-
ларини қайта ишлаш жараёнини автоматлаштириш, шу 
жумладан, таҳлил ва қарор қабул қилиш босқичлари му-
ваффақиятга эришишнинг самарали калитларидан бири 
ҳисобланади.
Илмий-амалий таҳлиллар шуни кўрсатдики, дасту-
рий маҳсулотларни мижозлар сегментига қараб алмашти-
ришда бир нечта скоринг моделлари билан ишлаш учун 
фойдаланиш самаралидир. Ушбу муаммони ҳал қилиш 
учун турли ёндашувлар қўлланилиши мумкин. Улар ўнлаб 
скоринг хариталари, математик ёндашувлар, техникалар 
ва ўтиш конструкторлари, маълумотларни ўзгартириш, 
асосий маълумотларнинг қўшимча текширувларини ўз 
ичига олган “скоринг схемалари” деб номланади. 
Жаҳон тажрибасида РАБИС – платформаси мавжуд бў-
либ, ушбу тизимнинг кўп йиллик тажрибаси ва замона-
вий технологиялари туфайли кредит линияси яратилди. 
Уни ишлаб чиқишдан кўзланган мақсад кредит маблағла-
рининг қайтарилмаслиги фоизини камайтириш эди.
Ушбу тизим истеъмолчиларнинг аризаларини қабул 
қилади ва мижоз маълумотларини ўз-ўзидан текширади. 
Маълумотларни таҳлил қилиш ички ва ташқи манбалар 
ёрдамида амалга оширилади. Ушбу тизимнинг ишлаш 
йўналишини қуйидаги чизмада кўриш мумкин.
Кредит линияси кредит лаёқатини баҳолаш ва тўғри 
қарор қабул қилиш учун ёрдам бериш учун эмас, бал-
ки фақат кредит бериш масаласида, лекин шунингдек, 
бошқа мижозлар томонидан талаб соҳаларда қодир. Ти-

---

212
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
зим хизматларнинг тўлиқ функциялари ва кредитларнинг 
қайтарилмаслиги миқдорини камайтиришга ёрдам бера-
диган чора-тадбирлар билан жиҳозланган.
Истеъмолчидан ариза қабул қилинганда, кредит 
линия си олинган маълумотни автоматик равишда тек-
ширади. Таҳлил жараёни эрта белгиланган параметрлар-
га мувофиқ амалга оширилади. Барча тасдиқланган маъ-
лумотлар ҳисобга олинади ва фойдаланувчига ҳисобот 
шаклида тақдим этилади.