Ўзбекистон республикаси банк-молия академияси

ЭOT (эрта огоҳлантириш тизими) мажмуи маълу-
мотлари йўналишлари
151
Тури
Киришлар
Чиқиш
Кўрсат-
кич-
лар
Ўлчаш
Танқидий 
жиддийлик 
мезонлари
Юқори 
жиддийлик 
мезонлари
Ўрта
мезон
Профилактик чо-
ралар (мисоллар)
Моли-
явий
Мижоз-
нинг 
кредитга 
лаёқати
Кредиторларга 
кафолатланган 
тўловларни амалга 
ошириш учун 
кўпроқ эҳтиёж 
(яъни аккреди-
тивлар ёки банк 
чеклари)
Ойига 100 
дан катта
10 орасида 
ва ойига 
100 та
Ойига 
10 дан 
кам
Мижозга янги кре-
дитлар берманг
Хулқ-
атвор
Ишонч
ва
ишонч
Ҳар қандай алдов, 
нотўғри маълумот 
ёки ёлғон (бу аниқ 
ва кучли огоҳлан-
тириш белгиси)
Бешдан 
ортиқ 
мисоллар
Икки ва 
бешта 
ҳолатлар 
орасида
Икки 
ҳолат-
дан кам
Ҳисоб менежери 
билан маслаҳатла-
шинг ва мижознинг 
кредит линиясини 
қисқартиришни 
бошланг
Гео-
график
Иқти- 
содий 
ўсиш
Минтақанинг 
иқтисодий ўси-
шидаги ЯИМнинг 
пасайиши
Уч йил 
доимий 
таназзул
Икки йил 
доимий 
пасайиш
Бир 
йиллик 
доимий 
пасай-
иш
Молиявий таъсирни
камайтириш маса-
лан, ҳукуматнинг 
облигацияларни 
сотиши
Са ноат
Саноат-
нинг ўсиш 
суръати
Саноатнинг ўсиш 
суръатининг 
барқарор иқтисо-
диётга таъсири
Уч йил 
доимий 
таназзул
Икки йил 
доимий 
пасайиш
Бир 
йиллик
доимий 
пасай-
иш
Активлар
сегментида таъсир-
ни камайтириш
Рўйхат
Со-
тилган 
маҳ-
сулот-
ларни 
рўйхат-
га олиш
Харидорлар-
га аллақачон 
сотилган 
товарларни 
рўйхатга 
олиш, хавф-
ли нуқсонни 
аниқлаш 
Уч ёки 
ундан 
кўпми-
соллар
Битта ва 
иккита 
мисол 
орасида
Эсла-
тиб 
ўтиш-
га 
битта 
ми-
сол
Ҳисоб мене-
жери билан 
маслаҳат-
лашинг ва 
мижознинг 
кредит 
линиясини 
қисқар-
тиришни 
бошланг
151
www.turnaroundinternational.com маълумотлари асосида муаллиф 
томонидан ишлаб чиқилган.

---

251
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
Бунда услубий жиҳатидан эрта огоҳлантириш тизими 
ЭОТ – қарздорларни қийинчиликлар ёки дефолт хавфи 
остида идентификация қилади. Бундай тизим нафақат 
ишончли маълумотлар базасини ва қаттиқ статистикани 
бирлаштириши керак; шунингдек, “юмшоқ” муваффа-
қият омиллари, кузатувчилар, андеррайтерлар ва хавф-
нинг табиати ҳамда жиддийлигига қараб турли хил назо-
рат рўйхатлари тоифаларига тегишли илғор аниқланган 
ҳолатлар ўртасидаги яқин ҳамкорликни таъминлаши 
керак. Назорат рўйхати тоифасини белгилаш мажбурий 
ва ихтиёрий (масалан, ички чегараларни пасайтириш 
ёки нархларни кўтариш), шу жумладан, рискни камай-
тириш бўйича олдиндан белгиланган чора-тадбирлар-
ни бошлайди. Бизнинг тузилмамиз активлар учун эрта 
огоҳлантириш тизимини яратиш ёндашувини белгилай-
ди. Ҳар бир актив учун тузилиш яратилиш босқичида 
тўлдирилиши керак.
Одатда, тизимнинг амал қилиш даври уч босқичдан 
иборат: яратиш, техник хизмат кўрсатиш ва ёпиш. ЭOT 
жараёни параллел равишда амалга оширилади ва бар-
ча босқичларда акс этади. Бунда эрта огоҳлантириш ти-
зимининг фаолиятининг учта асосий босқичи асосида 
амалга ошириш келтирилган:
1. Идентификация ва ёзиб олиш. Ушбу босқич учта 
босқични ўз ичига олади:
• Кўрсаткичларни аниқлаш: эрта огоҳлантириш кўр-
саткичларининг бешта тоифаси бўйича тегишли кўрсат-
кичлар активлар тури учун уларнинг аҳамияти асосида 
аниқланади ва танланади.
• Кўрсаткичлар бўйича чора-тадбирларни аниқлаш: 
ҳар бир танланган кўрсаткич учун бир ёки бир нечта 
чора-тадбирлар аниқланиши керак; уларнинг аксарияти 
миқдорий аниқланиши керак.
• Триггерлар (ишга тушириш схемаси)нинг таъри-
фи: Амалга ошириладиган чораларнинг жиддийлигини 

---

252
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
баҳолашга қараб, тегишли огоҳлантиришларни келтириб 
чиқарадиган триггерларни аниқлаш керак.
2. Мониторинг ва профилактика чораларини яра-
тиш: ушбу босқич активларга хизмат кўрсатиш билан па-
раллел равишда амалга оширилади ва активга нисбатан 
қайд этилган кундалик воқеалар ва тадбирларни куза-
тиб боради. Биринчи босқичида муайян мезонлар-
га асосланиб, ўлчов муайян бошланғич нуқтасини 
бузганда, тизим тегишли огоҳлантириш ҳосил қилади ва 
огоҳлантиришдан келиб чиқадиган рискни камайтириш 
учун қабул қилиниши керак бўлган профилактика чора-
лари бўйича тавсиялар беради. Юқорида муҳокама қи-
линган мисолда, агар танқидий огоҳлантириш яратилган 
бўлса, тизим профилактик чоралар ишлаб чиқаради; ми-
сол учун, актив бўйича гаров позициясини ошириш юза-
сидан тавсиялар берилади.
3. Дастлабки огоҳлантиришни олиб ташлаш: актив-
нинг муддати тугагач, унга нисбатан белгиланган эрта 
огоҳлантириш мезонлари ўчирилади. Бу активларни 
ёпиш вақтида содир бўлади. Банклар учун юқори рискли 
мижозларнинг олдиндан белгиланган идентификацияси-
ни баҳолаш қийин кечади. Бунинг учун улар ўз жараён-
ларини тез ва ҳар томонлама ўзгартириши ва рискларни 
самарали мониторинг қилиш тизимини ишлаб чиқишла-
ри керак. Бу бизнес жараёнларини босқичма-босқич 
“чораклик ёки йиллик” мониторингдан доимий, “кунлик” 
ёки “воқеаларга асосланган” режимга ўтказишни англа-
тади.
Автоматлаштирилган мониторингни йўлга қўйиш учун 
банкларнинг АКТ тизимлари ҳам ривожланиши керак. 
Ушбу қадамлар банкларга ишламаётган активлар сони-
ни сезиларли даражада камайтиришга ёрдам беради-
ган, эрта огоҳлантиришнинг мустаҳкам тизимини яра-
тишда муҳим роль ўйнайди.

---

253
Ҳасан Ўткирович Раҳматов