Ўзбекистон республикаси банк-молия академияси

5.4. Тижорат банкларида активлар 
самарадорлигини рискка асосланган назоратини 
ривожлантириш истиқболлари
Т
ижорат банкларида ресурсларнинг чекланганли-
ги банкларда максимал даромад олиш мақсадида 
жалб қилинган маблағларни юқори рискли амалиётлар-
га жойлаштиришни рағбатлантиради. Бундай шароитда 
банклар активлардан самарали фойдаланилиш ҳолатини 

---

260
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
доимий равишда таҳлил қилиш, холис аудиторлик текши-
рувидан ўтказиш, зарур ҳолатларда эса рискка тортилув-
чи активлар ҳажмини чеклаш борасида қарорлар қабул 
қилишлари лозим.
Тадқиқот натижаларида маълум бўлишича, рес-
публикамиз банкларида активлар назоратини ташкил 
этишда бир қатор муаммолар сақланиб қолмоқда.
Банк активлари назоратида анъанавий усуллардан 
фойдаланилаётганлиги. Муҳим назорат бўғини ҳисоб-
ланган ички аудит хизмати томонидан банк активлари 
самарадорлигини баҳолашда, асосан, активлар ўзгари-
шининг миқдорий кўрсаткичларини таққослаш усули 
қўлланилмоқда. 
Таҳлилларга кўра, тижорат банкларида юқори риск 
даражасига эга бўлган даромадли активлар ҳажмининг 
ошиб бориши банкларда активлар самарадорлигини 
риск ка асосланган назоратини ташкил этишнинг замо-
навий механизмларини жорий этиш устида тадқиқотлар 
олиб боришни тақозо қилади.
Фикримизча, тижорат банкларида активлар самара-
дорлигини рискка асосланган назоратини самарали таш-
кил этиш жараёнига Халқаро ички аудиторлар институти 
(The IIA) томонидан таклиф этилаётган “уч чизиқли ҳимоя 
модели”ни жорий қилиш мақсадга мувофиқдир
154
.
Активлар назоратини ҳимоя чизиқлари модели асо-
сида ташкил этишнинг қуйидаги бир қатор афзалликлари 
мавжуд:
- банкнинг барча актив амалиётларини рискка асос-
ланган назорат тизимига интеграциялаш;
- активларни жойлаштириш, мониторинг тизимидаги 
камчиликларни тизимли равишда бартараф этиш;
- риск менежменти тузилмасини такомиллаштириш 
йўналишларини аниқлаш ва ҳ.к.
154 https://www.iia-ru.ru. Эффективное применение COSO в 
моделе трех линий защиты.

---

261
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
Бугунги кунда Ўзбекистон банкларида активлар на-
зоратини ташкил этишда ташқи аудит хизматини ўрни 
мустаҳкамланиб бормоқда. Ташқи аудит хизмати халқа-
ро стандартлар бўйича банк активлари самарадорлигига 
қўйилган талабларни бажарилишини баҳолаш, риск ме-
нежменти тузилмасини ривожлантириш бўйича тавсия-
лар бериш каби бир қатор ижобий жиҳатларга эга.
Тадқиқотлар асосида тижорат банкларида риск ҳимоя 
чизиқлари модели асосида активлар назоратини ташкил 
этишни қуйидаги тартибда ифодалашни тавсия этамиз 
(5.2-расм):